Morgunblaðið - 19.10.1999, Síða 34

34 ÞRIÐJUDAGUR 19. OKTÓBER 1999
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Art Farmer og Milt Jackson látnir
Meistarar
ljóðs
og sveiflu
Þeir sem skópu hinn nýja djass á árunum
eftir heimsstyrjöldina síðari falla nú í valinn
hver af öðrum og í síðustu viku létust í New
York, fiygilhornleikarinn Art Farmer, 71
árs, og víbrafónistinn Milt Jackson, 76 ára.
Vernharður Linnet segir að þeir séu báðir
~7---------------------
Islendingum vel kunnir, en Art Farmer lék
hér 1966 og 1967 með íslenskum djassleik-
urum og Milt Jackson kom með Modern
djass kvartettnum á Listahátíð 1984.
MILT Jackson er óefað, ásamt
Lionel Hampton, mestur víbrafón-
leikari allra tíma. Hann fæddist í
Detroit en fluttist 1945 til New
York til að leika með Dizzy Gillesp-
ie. Hann lék einnig með Thelonius
Monk, Coleman Hawkins og fleir-
um áður en hann stofnaði Milt
Jackson kvartettinn árið 1951. Árið
eftir breyttist nafnið í The Modern
Jazz Quartet og þeir félagar Miit,
John Lewis píanisti og Percy Heath
bassaleikari léku saman til ársins
1976. Trommari fyrstu fjögur árin
var faðir nútíma trommuleiks, Ken-
ny Clarke, en eftir það Connie Kay,
en þeir eru báðir látnir.Tíu árum
seinna tóku þeir félagar saman aft-
ur en Milt var þó alltaf með eigin
hljómsveitir jafnframt. John Lewis
var aðal hugmyndafræðingur kvar-
tettsins en Milt Jackson höfuðsól-
istinn og það var ekki síst þörf hans
fyrir aukið frelsi í spunanum sem
varð til þess að þessi langlífasta
smáhljómsveit djasssögunnar tók
sér áratugar hvíld. Þó Milt væri af-
burðaballöðuleikari var hin heita
sveifla aðall hans og fáir voru hon-
um fremri er blúsinn var annars
vegar.
Eg kynntist fyrst tónlist Milt
Jacksons og Modem djass kvar-
tettsins er ég var tólf ára pjakkur í
sveit á Sámstöðum í Fljótshlíð.
Þangað lagði Gunnar Reynir
Sveinsson tónskáld gjaman leið
sína um helgar, en þáverandi kona
Utgáfubækur Máis og myndar
Tímamót og
skotfimi
ÍSLANDSSKÓGAR - hundrað ára
saga er mikið yfirlitsrit um skóg og
skógrækt á íslandi sem kemur út
hjá bókaútgáfunni Máli og mynd.
Bókin er samin í tilefni af 100 ára af-
mæli skipulagðrar skógræktar, að
tilhlutan Skógræktar ríkisins. Með-
al annars birtast í bókinni merkar
ljósmyndir úr skógum í upphafi
aldarinnar sem ekki hafa áður kom-
ist á prent. Höfundar bókarinnar
era Sigurður Blöndal, fyrrverandi
skógræktarstjóri, og Skúli Bjöm
Gunnarsson íslenskufræðingur.
Margvísleg viska hefur verið sótt
í Njálu. f bókinni Njáluslóðir em
dregin fram öll þau ömefni sem fyr-
irfinnast í Njálu og gerð grein fyrir
þeim. Verkinu er skipt í kafla eftir
sýslum og er ömefnum þar raðað í
stafrófsröð. Aftast í bókinni er svo
að finna ömefni þau á erlendri
grand sem við sögu koma. í bókinni
sem er um 250 blaðsíður er á annað
hundrað ljósmynda og teikninga og
korta. Bókinni fylgir sérprentað ís-
landskort í lit með öllum ömefnum
Njálu. Höfundur er Bjarki Bjama-
son.
Þann 10. desember n.k. verður
Trésmiðafélag Reykjavíkur 100
ára. Vegna þessara tímamóta var
það ákveðið fyrir tveimur árum að
láta skrifa sögu félagsins. Sagn-
fræðingarnir Eggert Þór Bem-
harðsson og Helgi M. Sigurðsson
vora fengnii- til verksins og hafa nú
skilað af sér riti þar sem á ítarlegan
hátt er sagt frá kjöram trésmiða í
borginni í heOa öld og lýst þróun fé-
lagsins. í bókinni era hundrað
sögulegra mynda.
Háspenna-Lífshætta. Saga skot-
veiðimanns að norðan. Sigurfinnur
Jónsson á Sauðárkróki „hefur allt
frá bamæsku stundað það að ganga
fram af samborguram með glæfra-
legu háttalagi," segir í kynningu.
Frá því að hann man eftir sér var
riffillinn ætíð innan seilingar. Á vor-
in var það gæsin og á haustin ijúp-
an og svartfuglinn. Rúmlega fertug-
ur að aldri lenti hann í hrikalegu
slysi sem fátítt er að menn lifi af.
Saga Sigurfinns er rituð af sveit-
unga hans, Áma Gunnarssyni frá
Reykjum á Reykjaströnd.
Leikskólakennaratal. Félag ís-
lenskra leikskólakennara verður
hálfrar aldar gamalt þann 6. febr-
úar árið 2000.1 túefni af því verður
verður nú í haust gefin út bók í
tveimur bindum um sögu félagsins
ásamt stéttatali leikskólakennara.
Davíð Ólafsson sagnfræðingur
skráir söguna en stéttatalið með um
2000 æviskrám leikskólakennara er
unnið af starfsfólki Máls og mynd-
ar.
Saga Veðurstofu Islands. I árs-
byrjun árið 2000 verða liðin 80 ár
frá því að rekstur Veðurstofu ís-
lands hófst. Af því túefni hefur
Húmar Garðarsson sagnfræðingur
skráð sögu stofnunarinnar í yfir 400
blaðsíðna bók. I ritinu era um 400
ljósmyndir, teikningar og kort.
Ættir Austur-Húnvetninga 1-4
komu út fýrr á árinu.
Benóný, saga Benónýs Bene-
diktssonar skákmeistara, kom einn-
ig út fyrr á árinu.
Ljósmynd/Anna Bryndís
Art Farmer í góðra vina hópi
í hléi á De tre musketerer
1992. Richard Boone, Ed
Thigpen og Art.
hans var eldabuska Klemensar
kornbónda. Gunnar hafði alltaf nýl-
egar djassplötur meðferðis og m.a.
fyrstu MJQ skífumar. Eg var svo
hrifinn að þegar ég fékk að óska
mér plötu í fermingagjöf frá
frænku minni í Kaupmannahöfn
hljóðaði hún uppá Modem djass
kvartettinn. Þá var ekki auðhlaupið
að fá plötur á Islandi og sú skífa,
samnefnd kvartettnum, er löngu
spiluð í gegn, en sem betur fer hef-
ur maður eignast hana að nýju á
geisladiski.
Art Farmer heyrði ég ekki á plöt-
um fyrr en um 1960 og hreifst strax
af ljóðrænum trompetleik hans sem
í tærieika sínum átti enga aðra jafn-
ingja en Miles Davis og Chet Bak-
er. Þó Art hefði einsog Baker lært
margt af Miles þróuðu þeir báðir
persónulegan stú, en fljótlega varð
flygilhornið aðalhljóðfæri Farmers.
Art Farmer varð mjög þekktur
Ljósmynd/Kristján Magnússon
Art Farmer í Tjarnarbúð
1992. Með honum Páll Ein-
arsson bassa, Örn Ármann-
sson gítar og Þórarinn Ól-
afsson pianó.
er hann lék með kvartetti Gerry
Mulligans, m.a. í kvikmyndinni I
want to live. 1959 stofnaði hann
Jazztettinn með tenórsaxófónleik-
aranum Benny Golson og sló sú
hljómsveit í gegn með laginu Tonk
1962. Sex áram síðar settist Farm-
er að í Vínarborg og vann mikið í
Evrópu jafnt sem Bandaríkjunum.
Art Farmer var fyrsti erlendi
djassleikarinn af mörgum er Þrá-
inn Kristjánsson og Jazzklúbbur
Reykjavíkur buðu að leika á djas-
skvöldum í Tjarnarbúð á áranum
1966 til 68. Það var mikill happa-
fengur að kynnast stórbrotinni list
þessa snillings, þó það setti að sjálf-
sögðu sitt mark á tónleika hans að
leika með íslenskum djassleikuram,
sem á þeim tíma vora alls óvanir að
leika með heimssnúlingum. Art
Farmer var fyrsti erlendi djassleik-
arinn sem ég tók viðtal við og
tvennt er mér minnistæðast úr því
samtali. Hversu hann kvartaði yfir
kaffinu og evrópskum djasstromm-
uram sem honum þóttu alltof penir;
þar væri Pétur Östlund gleðileg
undantekning. Kaffið hefur þó stór-
batnað síðan og Pétur er enn magn-
aðari.
Síðast heyrði ég Art Farmer á
De tre musketerer í Kaupmanna-
höfn með tríói Mads Vindings. Þar
vora margir vinir hans komnir tú að
hlusta einsog trommarinn Ed Thig-
pen og Islandsfaramir Richard
Boone og Ernie Wúkins, sem báðir
létust fyrr á þessu ári. Art Farmer
var í einu orði sagt stórkostlegui-
þetta kvöld og sem betur fer má fá
margar plötur hans á diskum nú, en
sumar hinar bestu eru þó enn óút-
komnar einsog Interction þarsem
Jim Hall leikur með kvartetti Far-
mers.
Ég held það segi meira en flest
um aðdáun tónlistarmanna á Art
Farmer að einhvemtímann milli
jóla og nýárs 1997 hringdi tenór-
saxófónleikarinn Bent Jædig í mig
frá Kaupmannahöfn og sagði að-
eins þetta - óðamála: „Davs, jeg
skal spille með Art Farmer i aften.
Farvel."
Hávamál við aldahvörf
BÆKUR
BúkmennlafræAi
HÁVAMÁL
í ljósi ísienskrar menningar eftir
Hermann Pálsson. 297 bls. titg. Há-
skólaútgáfan. Prentun: Gutenberg.
1999.
„SÁ tilgangur vakir einna helst
fyrir mér að finna Hávamálum ör-
uggari stað í íslenskri menningu en
þau hafa notið hingað tú,“ segir
Hermann Pálsson í formála. Ekki
er tekist á við smátt þar sem þetta
þúsund ára gamla lífspeki- og heil-
ræðakvæði á sér þegar vísan sam-
astað í meðvitund þjóðarinnar.
Spakmæli úr kvæðinu era notuð í
daglegu tali. Sum eru svo alþýðleg
og hversdagsleg að við tengjum
þau síst við eitthvað ævafornt, t.d.
maður er manns gaman. Ræðu-
menn og ritgerðasmiðir skírskota
til erinda í kvæðinu, sjaldnar nú en
fyrram að vísu. Rithöfundar hafa
sótt þangað hugmyndir og orðs-
kviði. Og í framhaldsskólum hafa
Hávamál lengi verið lesin og num-
in, að hluta eða í heild. En Her-
mann Pálsson fer ekki troðnar slóð-
ir. Ótrauður leggur hann til atlögu
við textann, kryfur, útskýrir það
sem torskilið má kalla, bendir á ís-
lensk og erlend rittengsl og varpar
ljósi - sums staðar nýju ijósi - á
hugmyndafræði kvæðisins.
Auk sjálfs kvæðisins, sem tekur
ekki mikið rúm, skiptist bókin að
meginhluta í inngang og skýringar.
Ennfremur er þama kafli um latn-
esk spakmæli og að lokum heim-
ildaskrár. I innganginum fer höf-
undur vítt og breitt ofan í textann,
tengir boðskap kvæðisins við sið-
ft-æði og hugsunarhátt miðalda,
hvarvetna með ítarlegum saman-
burði við aðrar miðaldabókmenntir
norrænar, svo og við fomrit Róm-
verja sem hann telur að haft hafi
veraleg áhrif á norrænar miðalda-
bókmenntir. Þær kenningar hans
eru að sönnu löngu kunnar. Hvergi
er ofsagt að ærinn lærdómur sé
þarna saman dreginn, nöfn og til-
vitnanir óteljandi,
heimildir sundurliðað-
ar, samþættar, vegnar
og metnar. Vísnaskýr-
ingamar einar taka
yfir hundrað og tíu
blaðsíður! Þuri' og
þreytandi verða þessi
fræði þó engan veginn
sé maður á annað borð
móttækilegur fyrir
þetta forna kvæði
heldur þvert á móti.
Hermann Pálsson er í
senn rökfastur og líf-
legur leiðsögumaður
um króka og kima
þessara miðalda-
fræða.
Enginn veit hver orti þetta forna
kvæði né hvernig það varð tú. En
Hermann Pálsson gefur sér að höf-
undurinn hafi verið lærður, lífs-
reyndur og víðförall. Þar að auki -
eða fremur vegna þess - má hann
hafa skilið mannlegt eðli svo vel
sem raun ber vitni. Og heilræði
hans eiga fullt eins vel við nú sem
forðum. Kvæðið hefur augljóslega
orðið til kringum árþúsundamót
þegar forn átrúnaður, sem allir
þekktu, var að víkja fyrir nýrri trú
sem vitað var að hafa mundi marg-
hátta röskun í för með sér og þar
með ótrygga framtíð. Með Háva-
málum var ekki beinlínis varað við
breytingunum en kennt að halda í
fornar dygðir.
Og enn er komið að aldahvörfum.
Hvað hefur breyst? Ekki mannlegt
eðli!
Hávamál fela í sér ósvikið skáld-
skapargildi. Ella hefði kvæðið ekki
varðveist aldimar í gegnum. Það er
ekki tútakanlega torskilið ef aldur
þess er hafður í huga. Nokkrar leið-
beiningar eru þó nauðsynlegar.
Skemmst er frá að segja að skýr-
ingar Hermanns Pálssonar eru
bæði ítarlegar og aðgengúegar.
Sumt er auðvitað vandskýrt og síst
að furða þar sem textanum kann að
hafa verið breytt í uppskriftum. Óv-
íða er þó hægt að sanna beinlínis að
svo sé. Sú var tíðin að fræðimenn
kepptust við að „leiðrétta" þessa
fornu texta. En það tíðkast ekki
lengur.
Stúl Hermanns
Pálssonar er jafnan
ljós og skýr, stundum
kryddaður með lítils
háttar persónulegri
sérvisku ellegar dálít-
úli íymsku sem á þó að
vera auðskúin hveij-
um þeim sem eitthvað
skúur í fornum text-
um. Og kvæðið er
þama prentað með nú-
tíma rithátt að leiðar-
ljósi að svo miklu leyti
sem því verður við
komið. Skal síst að því
fundið. Nema hvað ég
kann úla við orðið
mannvit sem víða kemur fyrir, bæði
í kvæðinu sjálfu og inngangi Her-
manns Pálssonar. I íyrri tíma forn-
ritaútgáfum - að minnsta kosti
þeim sem undirritaður las og lærði
- stóð jafnan manvit. Var það skýrt
svo að man væri skylt sögninni að
muna og nafnorðunum minni og
muni (hugur) og líka Muninn (heiti
á öðrum hrafni Óðins); ennfremur
orðinu einmana. Sögnin að vita
hefði upprunalega merkt að sjá.
Með manviti væri því átt við það
sem maður sér í huga sér. Kemur
það prýðilega heim og saman við
lífspeki Hávamála. Þai’ er manvitið
lofað, heimskan fordæmd. Sam-
kvæmt kvæðinu fer því fjarri að vit-
ið sé talið sameinkenni allra manna.
Orðið mannvit (ritað svo) mundi því
stríða á móti anda kvæðisins. En
þar sem sú orðmyndin virðist nú
vera orðin alls ráðandi má ætla að
fræðimenn hafi gefist upp að nota
uppranalegu myndina; talið að les-
endur mundu ekki skilja; líta á það
sem prentvillu.
Myndskreyting Önnu Lóu Leifs-
dóttur er sérstök, mest í svörtu;
smámyndir, daufar og fjarrænai',
felldar inn í dökkan flötinn. Senni-
lega á það að samsvara myrkvuðum
heimi fornfræðanna þar sem
rannsakandinn verður að þreifa sig
áfram eftir óljósum kennimerkjum
í hálfrökkri hinna löngu liðnu alda.
Erlendur Jónsson
Hermann
Pálsson