Morgunblaðið - 19.10.1999, Blaðsíða 36

36 ÞRIÐJUDAGUR 19. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
L
ÍFLEGAR umræður fóru fram í
flestum málstofunum og stemmning
iríkti á Hugvísindaþingi sem haldið
Ivar síðastliðinn föstudag og laugar-
dag. Hugvísindastofnun stóð_ að skipulagn-
ingu þingsins og sagði Jón Ólafsson, fram-
kvæmdastjóri stofnunarinnar, að líklega
hefðu yfir 200 manns sótt þingið að jafnaði
báða dagana. A þinginu var boðin fram 21
málstofa og að auki voru fluttir þrír fyrir-
lestrar af þeim Páli Skúlasyni rektor Háskól-
ans, Svövu Jakobsdóttur rithöfundi og Þor-
steini Vilhjálmssyni prófessor í raunvísinda-
deild. Að jafnaði voru haldnar þrjár málstof-
ur á sama tíma og var valið milli þeirra oft
erfítt.
Vestur-íslendingar
I málstofu um samspil Vestur-íslendinga
og íslenskrar menningar veltu fræðimenn
fyrir sér áhrifum Vesturfaranna^ á Island og
afdrifum þeirra í vesturheimi. Ulfar Braga-
son bókmenntafræðingur hélt erindi sem
hann nefndi Hópmynd af íslendingurn í
Milwaukee og lagði út af ljósmynd af hópi Is-
lendinga sem lagði frá Eyrarbakka á fyrstu
árum fólksflutninganna vestur um haf. Hann
sagði auðsætt af myndinni að hér væri fólk
sem hefði aðlagast vel amerísku samfélagi,
hefði sjálfsvirðingu og einurð í fasi. Steinþór
Heiðarsson, sagnfræðingur velti fyrir sér
hversu mikil áhrif Vestur-íslendingar hefðu
haft á íslenskt þjóðlíf hvort sem var á fram-
farir í landinu eða sjálfstæðisbaráttm Hann
komst að þeirri niðurstöðu að Vestur-íslend-
ingar hefðu ekki haft mikil áhrif á sjálfstæð-
isbaráttuna en vitneskjan um tækni-
framfarir sem þeir lýstu í bréfum og
greinum á Islandi hefði sjálfsagt ýtt
undir framfaravitund íslendinga.
Guðrún Guðsteinsdóttir dósent
gerði síðan grein fyrir blaðaútgáfu
Vestur-íslendinga sem var umtals-
verð á fyrstu áratugum þessarar
aldar.
Persónuheimildir
Fjörugar umræður um sagn-
fræði, skáldskap og skáldaleyfi
sagnfræðinga urðu eftir erindi Da-
víðs Ólafssonar, sagnfræðings og
Sofííu Auðar Birgisdóttur bók-
menntafræðings. Áhugi fræði-
manna á sjálfsævisögum hefur farið
vaxandi og velti Davíð sérstaklega
fyrir sér heimildagildi sjálfsævi-
sagna og dagbóka fyrir sagnfræð-
inga og velti fyrir sér tengslum
sannleika og skáldskapar í fræðun-
um. Soffía Auður fjallaði um
skáldævisögur en það hugtak er
eignað Guðbergi Bergssyni en með
því bendir hann á hið skáldlega eðli
frásagna í ævisöguformi. Hún tók
sérstaklega dæmi af ævisögunni
Dutch eftir Edmund Morris sem er
um Ronald Reagan fyrrum Banda-
ríkjaforseta og kom nýlega út í
Bandaríkjunum. Sú bók hefur fengið mjög
misjafnar viðtökur því höfundur, sem er
sagnfræðingur og vinnur úr miklum heim-
ildum, bætir skálduðum persónum inní bók-
ina tU að koma flóknum persónuleika Reag-
ans til skila. Þetta skáldaleyfi höfundarins
hefur valdið miklum deilum meðal sagn-
fræðinga í Bandaríkjunum og telja sumir
þeirra Morris hafa klúðrað einstöku tæki-
færi til að segja sögu Reagans. Soffía Auður
velti því hins vegar fyrir sér hvort ekki væri
auðveldara og sannara að koma brota-
kenndu sjálfinu til skila með skáldskap
heldur en þegar reynt er að púsla saman
brotin í heildstæða mynd. Um tengsl sann-
leika og skáldskapar spunnust líflegar um-
ræður meðal fundarmanna og sýndist sitt
hverjum um ágæti skáldaleyfis í störfum
sagnfræðinga.
Lærðar konur
Ef einhver hefur haldið að menntun
kvenna sé algjört nýmæli á þessari öld var sú
hugmynd kveðin í kútinn í málstofu um lærð-
ar konur í fornöld og á miðöldum. Auðvitað
er ljóst að menntun kvenna var ekki almenn
en þó eru til sögur af menntuðum konum allt
aftur til fornaldar. Eyjólfur Kjalar Emilsson
heimspekingur rakti sögu nokkurra forn-
grískra kvenheimspekinga í erindi sínu sem
hann nefndi Hypatía og starfssystur hennar.
Hann sagði að nokkrir heimspekiskólar í
fornöld hafi verið opnir konum. Margir kven-
heimspekinganna hefðu verið dætur heim-
spekinga eins og Hypatía sem var dóttir
Þeosar, stjarn- og stærðfræðings. Hypatía
var uppi á árunum 376-415 og bjó í Alexandr-
íu og var mikils metin á sinni tíð en bækur
hennar hafa allar glatast. Sigurður Péturs-
son, lektor, fjallaði um Lærðar konur eða
„femine doctae“ á 17. og 18. öld. Til að teljast
Hugmynda-
veisla á hug-
vísindaþingi
Dýranöfn, hrollvekjur, dróttkvæði, erfðavísindi,
módernismi, nútímavæðing, sannleikur, skáldævisög-
ur, bændamenning, þjóðernisstefna. Þetta er aðeins
lítið brot af þeim viðfangsefnum sem rædd voru á ný-
afstöðnu Hugvísindaþingi Hugvísindastofnunar. Hátt
í 70 fræðimenn kynntu þar rannsóknir sínar og var
þingið vel sótt og sýndi ótvírætt þá grósku sem er
í hugvísindum um þessar mundir. Salvör Nordal
stiklar hér á stóru um atburði þingsins.
Morgunblaðið/Sverrir
Margt bar á góma á fjölmennu Hugvísindaþingi Hugvisindastofnunar. Hér flytur Þór Tulinius erindi sitt.
til hóps lærðra kvenna þurftu þær að hafa
umtalsverða latínukunnáttu auk hefðbund-
inna kvennafræða. Sigurður gat 15 mennta-
kvenna eftir siðbót og sagði að um 6 þeirra
hefðu kunnað eitthvað í latínu. Þeirra mennt-
uðust taldi hann hafa verið Sigríði biskups-
frú í Skálholti, konu Jóns Þorkelssonar, og
hún komi næst því að hafa talist lærð kona.
Erindi SvanhOdar Óskarsdóttur, fjallaði um
handritið AM 764 4to sem hún kallar Reyni-
staðabók. Handrit þetta geymir veraldar-
sögu, eða alfræðilegt efni og er talið hafa
verið skrifað af mörgum skrifurum í ritstofu.
Handritið hefur nokkuð aðra byggingu en
hefðbundnar veraldarsögur og hefur af
fræðimönnum verið talið óskapnaður. Svan-
hildur leiddi hins vegar rök að því að hand-
ritið væri í raun mjög skipulagt og hefði ver-
ið ætlað konum og jafnvel skrifað af konum
nánar tiltekið nunnum úr klaustrinu á Reyni-
stað.
Hrollvekjur
Hrollvekjur notið vaxandi áhuga meðal
fræðimanna og í málstofu um þetta efni var
hæfileg óreiða þó hryllingurinn væri fjarri
góðu gamni þar sem ekki tókst að fá mynd-
bandstækin til að starfa eðlilega. Það var
kannski í anda málstofunnar sem fjallaði
um efni sem lýsir óeðli af öllu tagi, hvort
sem í hlut eiga tæki, náttúra eða mann-
skepnan. Matthías Viðar Sæmundsson reið
á vaðið með lestur um Hryllingsgerð og
tómhyggju þar sem hann ræddi um þá tóm-
hyggju sem riði húsum í hrollvekjum frá
tímamótamynd Romeros The Night of the
Living Dead og kom út 1968. Úlfhildur
Dagsdóttir fjallaði um splatter-myndirnar
eins og The Scream eftir handriti Kevin
Williamson og í leikstjórn Wes Craven.
Þetta eru hryllingsmyndir fyrir og um ung-
linga og Úlfhildur las í tákn þessara mynda
og afstöðu til kynlífs og dauða sem þar kem-
ur fram. Virtist sem í þessum myndum sé
leikið með hefðbundna fordóma til kvenna
og kynlífs og sérstaklega sagði Úlfhildur að
þarna birtist líkaminn sem vandamál. Guðni
Elísson nefndi sitt erindi því frumlega nafni
Samfarir, náfarir, hamfarir: kynferði Dra-
kúla greifa og fjallaði um hinn klassíska
Drakúla greifa frá ýmsum sjónarmiðum
ekki síst sambandi hans við konurnar í bók
Stokers og ekki síður í fjölda kvikmynda
sem gerðar hafa verið um þennan heiðurs-
mann.
Sannleikur í fræðunum
Á tímum póstmódernisma hafa efasemdir
um sannleikann verið allsráðandi og var það
meðal annars umræðuefni málstofunnar
Sannleikur í fræðunum. í sagnfræði er
spurningin brýn þar sem menn velta fyrir
sér hvort ein lýsing eða túlkun á fortíðinni
geti verið réttari en önnur, og hver tengsl
veruleikans og fræðanna séu. Gunnar Karls-
son sagnfræðingur sagði að hægt væri að
nálgast sannleikann í sagnfræði, hins vegar
sagði hann að sagnfræðiiðkun og endurskoð-
un fortíðarinnar væri alltaf háð ákveðnu
menningarsamhengi. Þannig ræddi hann um
nokkuð sem hann kallaði viðtakendaafstæði,
en í því felst að sagnfræðirit væru skrifuð
fyrir ákveðinn hóp og menningu og skiljan-
leg af honum og því þyrfti að endurskoða
söguna með reglulegu millibili.
Þorsteinn Gylfason heimspekiprófessor
fjallaði um gamlar lummur og lokaða heima í
samnefndu erindi sem vísaði til þess að stað-
hæfingar póstmódernista um efni eins og
guðleysi, um brotakennt sjálf og að þekking
sé samkomulag innan vísinda væru allt gaml-
ar lummur sem finna má í heimspeki fyiTÍ
alda. Hann sagði að umræða um afstæðis-
hyggju í nútímanum einblíndi á hvort sið-
ferði væri algilt en sniðgengi fróðlegri spurn-
ingar um hvað væri afstætt og hvað ekki.
Einnig taldi hann vert að undirstrika að ef
hugmyndaheimar væru afstæðir væru þeir
jafnframt lokaðir heimar en í því fælist að
enginn annar hefði aðgang að þeim. Af erind-
unum og umræðum á eftir var ljóst hversu
erfitt hugtak sannleikurinn er og vandmeð-
farið en jafnframt mikilvægt fyrir hugmynd-
ir okkar til fræðanna.
900 ára eða 15 ára?
Hvað hefur orðið um módernismann?
Hefur hann orðið póstmódernisma að bráð?
I fjörugri málstofu um módernismann
komu fram ólík viðhorf meðal annars hjá
Kristjáni Árnasyni og Eysteini Þorvalds-
syni. Kristján fjallaði um sögu og hrun
módernismans. Hann sagði að þegar
módernisminn hafi borist til Islands hafi
allur vindur verið úr honum. Hann hafi
birst hér sem frelsun undan hinu hefð-
bundna ljóðformi en því miður hafi útkom-
an ekki verið sú fjölþreytni í formi og stíl
sem tilefni hefði verið til. Eysteinn Þor-
valdsson prófessor var á öndverðri skoðun
og taldi módernismann lifa góðu lífi enn í
dag meðal margra skálda þessarar stefnu.
Hann sagði að módernisminn hefði frjóvgað
og dýpkað íslenska ljóðagerð en ljóðagerð í
anda póstmódernisma væri mun einhæfari.
Andri Snær Magnason rithöfundur fjallaði
á afar áhugaverðan hátt um það mikla
menningarrof sem varð með módernisma í
íslenskri ljóðagerð. I hinum gamla
tíma sagði hann að fólk hefði verið
900 ára gamalt vegna þess að 900
ára menningarsaga var lifandi í
því. Þegar hlustað væri á tónbönd
sem geymd eru á Árnastofnun og
varðveita kveðskap gamals fólks
frá því um síðustu aldamót kæmi
þessi lifandi saga berlega í ljós;
þarna má heyra gamla konu kveða
sem lærði íþróttina af ömmu sinni,
sem aftur lærði hana af ömmu sinni
og þannig hefðum við áður en varir
300 ára sögu í höndunum. Hann
sagði þessa staðreynd vera for-
senduna fyrir því að skilja andúð-
ina sem reis upp gegn módernism-
anum hér á landi. Sem dæmi tók
Andri Þorpið eftir Jón úr Vör og
lék hann upptöku með fóstra Jóns
sem varðveist hefur á Árnastofnun.
Fóstrinn kemur fyrir í Þorpinu og
er síðasti kvæðamaðurinn. Hann
var 600 ára í skilningi Andra. Jón
úr Vör ólst upp við þessa löngu
hefð en varð að brjóta hana af sér.
En einmitt á þessum tímapunkti
verða hvörfin svo augljós og trega-
blandin. Andstæðan við þessa
löngu hefð er hins vegar nútíminn
þar sem allir eru 15 ára og við
gleymum gærdeginum jafnóðum og
hann er liðinn enda fylgjumst við vel með
tímanum!
Á Hugvísindaþingi fluttu þau Páll Skúla-
son rektor Svava Jakobsdóttir rithöfundur
og Þorsteinn Vilhjálmsson prófessor sérstök
erindi. Þeir Þorsteinn og Páll ræddu um
hlutverk vísinda og greinarmuninn á hugvís-
indum og raunvísindum. Páll gerði meðal
annars grein fyrir hugmyndum Heideggers
sem gerði ekki skarpan greinarmun á raun-
vísindum og hugvísindum og telur raunar að
hugvísindi séu grundvallarvísindi og samofin
öllum öðrum vísindum. Þorsteinn Vilhjálms-
son lagði einnig út frá sameiginlegum rótum
raunvísinda og hugvísinda enda lægju ræt-
urnar í hæfíleika mannsins til boðskipta. Öll
vísindi eiga rætur í forvitni og leit að skiln-
ingi og þegar borin væru saman raunvísindi
og hugvísindi væri meira sem sameinar en
sundrar. Þá hvatti Þorsteinn til að múrar
milli ólíkra fræðigreina væru brotnir og taldi
slíkt mun auðveldara meðal íslenskra vís-
indamanna enda væru boðleiðir milli vísinda-
manna styttri hér á landi en almennt tíðkast
í heiminum og því mun meiri möguleikar á
þverfaglegum rannsóknum. Svava Jakobs-
dóttir rithöfundur fjallaði í erindi sínu um
rannsókn sína á Jónasi Hallgrímssyni og þá
kenningu að í skáldskap hans séu falin skáld-
skaparmál Jónasar, hans fagurfræðilega
kenning. Svava sagði Völuspá vera elsta nor-
ræna skáldskaparritið, n.k. kennslubók fyiár
skáld, og í því sambandi benti hún á nýja
túlkun á orðunum gull veig (þannig stafrétt í
handriti) sem hún las sem vísun til skáld-
skaparmjaðarins en hefur hingað til verið
lesið sem eiginnafn.
Og þegar hér var komið sögu var skammt
eftir af vel heppnuðu þingi hugvísindamanna
og vonandi að samræða ólíkra fræðigreina
haldi áfram.