Morgunblaðið - 15.01.2000, Blaðsíða 34
34 LAUGARDAGUR 15. JANÚAR 2000
VIKU
LM
MORGUNBLAÐIÐ
A slóðum Ferðafélags Islands
Herdísarvík í Selvogi
s
Ferðafélag Islands efnir til ferðar í Herdísarvík í Selvogi
sunnudaginn 23. janúar næstkomandi. Af því tilefni rifjar
Páll Sigurðsson upp sögu staðarins og staðhætti.
Morgunblaðið/Gísli Sigurðsson
Útsýni til austurs frá Herdísarvfk. Selvogsheiði í baksýn.
éttbýlisbúar á suð-vestur-
horni landsins þurfa ekki
að leita ýkja langt til að
komast í snertingu við
stórbrotið landslag. Fjallahringur-
inn mikli umhverfis Reykjavík og
nærlæg byggðarlög býður upp á
fjölda góðra kosta um gönguferðir
við margra hæfi og sama er að segja
um fjörumar, hraunin og heiðarnar.
Að sumarlagi leggja m.a. ýmsir leið
sína suður í Reykjanesfólkvang, þar
sem hið mikla land, er liggur undir
Krýsuvík, laðar til gönguferða og
skoðunar. Getur þá jafnframt legið
- beint við að
Xyaí' halda síðan
\ sem leið liggur
l/r >Úr4r I austur með
’P'ströndinni,
áleiðis í Selvog.
AG A þeirri leið
verður fyrir
okkur hið foma góðbýli Herdísarvík,
sem nú hefur reyndar verið í eyði um
áratuga skeið. Herdísarvík var vest-
asti bær í Selvogi, þ.e. Selvogshreppi
hinum forna (sem nú hefur verið
sameinaður stærra sveitarfélagi) og
þar með vestasti bær í Amessýslu
við sjó fram. Langt er þó frá Herdís-
arvík að hinni gömlu meginbyggð í
Selvogi, sem nú er að vísu farin í eyði
að mestu leyti. Jörðin, sem er all-
landmikil, er í eigu Háskóla íslands.
Þar er nú friðland samkvæmt
ákvæðum náttúmverndarlaga og er
gangandi mönnum heimil för um allt
Herdísarvíkurland en meðferð skot-
vopna er þar bönnuð.
Er skemmst frá því að segja, að
þetta landsvæði er sérlega vel fallið
til útiveru og lengri sem skemmri
gönguferða á öllum árstíðum, enda
snjólétt, þótt sums staðar geti
reyndar verið seinfarið um hraunin,
sem setja mjög svip sinn á landið.
Umhverfið er afar svipmikið og tign-
arlegt: Hömrum girt fjallið í norðri
gnæfir yfir öllu láglendi jarðarinnar
og gefur oft skjól, þegar þannig viðr-
ar, hrikaleg strandlengjan á hinn
veg en í millum skiptast á hraun og
skjólsælir bollar, víða viði vaxnir, og
fagrar gróðurræmur, m.a. milli
hrauns og fjallshlíðar. I suðri er út-
særinn, sem oft bylur óvægilega á
ströndinni, þegar blæs af hafi, en
óvíða gefur að líta stórbrotnara brim
en á þessum slóðum. Frá þessari
strandlengju, réttleiðis í suðurátt, er
ekkert land að finna fyrr en sjálft
Suðurheimskautslandið! Svipur
landsins á þessum slóðum tekur
mjög breytingum eftir veðri og
birtu. Þegar sólar nýtur er hlýlegt í
hrauninu, litir fjallsins eru þá mildir
og heiðbirta yfir hafi og strönd, en
óviða verður landið dimmleitara á
votum og sólarlausum dögum. Þó er
það vissulega fagurt alla daga því að
veðrabrigðin draga aðeins fram hina
ólíku hti og mögn þess. Gróðurfar er
um sumt sérstætt í Herdísarvík. Ár-
ið 1978 fannst í rótum Herdísarvík-
urfjalls stör, sem áður var ekki vitað
að væri á íslandi. Hlaut hún heitið
„vorstör" á íslensku. Fannst hún á
skjólgóðum stað innan um mjaðjurt,
garðabrúðu, blákollu, jarðarbeija-
lyng og stúfu.
Vesturmörk Herdísarvíkur,
sem jafnframt eru frá
fomu fari sýslumörk Ár-
nessýslu á þessum slóðum,
liggja um svokallaðan Sýslustein,
mikið og auðkennilegt bjarg skammt
frá þjóðveginum, sem fer um land
jarðarinnar. Ná mörkin allt frá
Seljabótamefi við sjó fram. I Selja-
bótinni var fyirum selstaða frá Her-
dísarvík (Herdísarvíkursel) og má
enn sjá ummerki þeirra mannvirkja,
er selinu heyrðu til. Frá Sýslusteini
liggja mörkin til norðurs, yfir Lyng-
skjöld, sem er bunga í brún fjallsins,
og allt norður að Kóngsfelli „sem er
gömul, en ekki há, grámosavaxin
eldborg, umhverfis aflangan, djúpan
gíg, til hægri handar við þjóðveginn
úr Selvogi til Hafnarfjarðar, góðan
spöl fyrir austan Kerlingarskarð, ná-
lægt veginum" eins og segir í fomri
landamerkjalýsingu, en þar er að
sjálfsögðu vísað til hinnar gömlu
þjóðleiðar Selvogsmanna yfir
Grindaskörð til Hafnarfjarðar, þar
sem þeir áttu löngum verslun sína.
Að austanverðu em mörk jarðarinn-
ar frá sjó og norður í Mosaskarð
austanvert en þaðan í áðurnefnt
Kóngsfell. Uppi á fjallinu er því land
Herdísarvíkur að lögun eins og mjög
langur þríhymingur. Fjallsmnan
milli Lyngskjaldar og Mosaskarðs
(sem er gamall og vel mosagróinn
hraunfoss, er fallið hefur fram af
brúninni) heitir einu nafni Herdísar-
víkurfjall. Er það skriðumnnið neð-
an til en hömram girt hið efra.
Um Herdísarvíkurland lá frá
fornu fari leið milli Selvogs og
Krýsuvíkur, en um hana fóm Sunn-
lendingar m.a. úr veri og í, en þeir
sóttu um alda skeið sjó frá verstöðv-
um á sunnanverðum Reykjanes-
skaga. Enn má finna í hraunum Her-
dísarvíkur gamlar og vel troðnar
götur frá fyrri tíð og er forvitnilegt
að fylgja þeim. Gamla leiðin í Selvog
lá ætíð yfir útfall Hlíðarvatns en
ófært var norðan megin við vatnið.
Það var ekki fyrr en um eða eftir
heimstyijaldarárin síðari að bílveg-
ur var lagður vestan megin Kleifar-
vatns og síðan til Herdísarvíkur og
áfram, norðan við Hlíðarvatn og
austur yfir Selvogsheiði. Fram að
þeim tíma var Herdísarvík með af-
skekktustu býlum á Suð-Vesturlandi
- og þótt víðar væri leitað - og að-
drættir allir örðugir. Verslun áttu
Herdísarvíkurbændur fyrram til
Hafnarfjarðar eins og aðir Selvogs-
búar og héldu þá yfir fjalllendið
norður um Grindaskörð - ef þeir
fóra þá ekki með klyfjahesta sína
vestur um til Krýsuvíkur og þaðan
yfir Sveifluháls, eftir Ketilstíg, áleið-
is til Hafnarfjarðar. Úr Herdísarvík
var að jafnaði farin ein kaupstaðar-
ferð á ári hverju, með hesta, en menn
sendir gangandi í kaupstað þess á
milli vegna brýnna erinda.
í Herdísarvík var löngum búið
góðu búi, á forna vísu, meðan leitast
var við að nýta til þrautar öll gögn og
gæði jarðarinnar. Á þessum slóðum,
sunnan undir fjallinu, er með af-
brigðum snjólétt, enda var Herdísar-
vík talin með bestu útigangsjörðum
fyrir sauðfé. Þar mátti því hafa all-
stórt fjárbú, þótt samfelldir bithagar
séu ekki miklir, en féð þurfti að
vakta vel m.a. sökum þess að ella var
því hætt við að týnast í hraungjótum,
sem krökkt er af í landareigninni.
Tún var að vísu lítið, með þunnum
jarðvegi, og fóðraði vart meir en
tvær kýr, en það kom lítt að sök
vegna þess að sauðfé bóndans gekk
úti mest allt árið, en fjörabeit er auk
þess góð í Herdísarvík. Reki var all-
nokkur og gjama vel nýttur til húsa-
smíða og annarra þarfa. Silungsveiði
var lengi í Herdísarvíkurtjörn en
hefur nú lagst af. Var sú veiði talin
umtalsverð búbót á sínum tíma.
s
Utræði var mikið frá Her-
dísarvík, enda fengsæl
fiskimið steinsnar frá
landi að kalla má, og
sóttu þangað margir tugir manna
víða að, einkum frá Suðurlandi en
einnig úr nágrenninu. Lágu útróðr-
armennirnir við í verbúðum, meðan
á vertíð stóð, eins og vepja var. Era
enn sjáanlegar miklar minjar um
sjávarútveg og ýmis önnur umsvif í
Herdísarvík fyrr á tíð. Innsti hluti
víkurinnar sjálfrar, er liggur að
kambi þeim, sem er milli tjamarinn-
ar og sjávar, nefnist Bót, en austast í
henni var Vörin, þar sem útróðra-
skipin voru fyrrum dregin á land.
Milli vertíða voru þau geymd þar
nærri, í svokallaðri Skiparétt, þar
sem hlaðnir grjótveggir héldu að
þeim. Fyrir ofan Vörina stóðu marg-
ar sjóbúðir og má enn sjá glöggar
tóttir sumra þeirra. Vitað er um nöfn
margra búðanna, svo sem Landey-
ingabúð, Fljótshlíðingabúð, Símon-
arbúð, Bjamabúð, Gíslabúð og Hall-
dórsbúð, en það efni þarfnast þó
nánari athugunar. Nær Herdísarvík-
urbænum vora síðan m.a. Ólabúð og
Hryggjabúð og að síðustu Krýsuvík-
urbúð heim undir bænum, en frá höf-
uðbólinu Krýsuvík vora löngum gerð
út tvö skip í Herdísarvík - en þar að
auki var verstöðin að Selatöngum í
landi Krýsuvíkur (rétt við vestur-
mörk þeirrar jarðar). Afla þeim, sem
á land barst í Vörinni, var skipt á
Skiptivellinum rétt ofan hennar.
Enn má sjá mikla garða, er hlaðnir
hafa verið í hrauninu austan og norð-
austan Gerðistúnsins, þar sem fiskur
var fyrram þurrkaður eftir að hafa
áður legið í „kös“ sem kallað var. Má
ætla að samanlagt séu garðarnir
nokkrir kflómetrar að lengd. I svo-
nefndum Básum austan Vararinnar
(og niður undan Gerðistúni) var
einnig gömul lendingarvör, sem kall-
aðist Skökk. Róið var með fomu lagi
frá Herdísarvík fram á þriðja tug
þeirrar aldar, sem nýliðin er.
Ljóst er, að landið hið næsta Her-
dísarvíkurbæ hefur löngum legið
undir ágangi sjávar, og fyrram stóð
mikill sjóvamargarður, handhlaðinn
úr stórgrýti, á kambinum milli
Tjamar og sjávar, en hann hrandi
eftir að byggð var þar af lögð. Hefur
sjór síðan valdið stórtjóni á túninu
norðan Tjamarinnar og virðist hafa
komið fyrir lítið þótt vinnuvél ýtti
upp nýjum garði fyrir fáum misser-
um; sá garður er nú einnig að hverfa.
Að sumu leyti má rekja spjöllin til
þess að landið sígur á þessum slóð-
um eins og víðar á Suð-Vesturlandi.
Gamli bærinn í Herdísarvík stóð
við vesturenda Herdísarvíkurtjarn-
ar. Var hann löngum vel húsaður,
m.a. baðstofa stór og góð, alþiljuð, og
vandað stofuhús - og valinn rekavið-
ur úr fjörunni að sjálfsögðu notaður í
allt tréverk. Hið næsta bænum vora
síðan ýmis útihús, sum þeirra einnig
vönduð timburhús. Bærinn stóð lágt
og varð því stundum fyrir ágangi
sjávar í aftakaveðram af suðri með
hásævi, þegar Tjörnina fyllti og sjór
gekk einnig upp frá henni. Bærinn
var rifinn að hluta til árið 1934, eftir
að nýtt íbúðarhús hafði verið reist,
en þó má enn greina ummerki hans,
undir klöppinni Skyggni. Vatnshólmi
nefnist lítill hólmi í Tjörninni fram
undan gamla bæjarstæðinu. Þar var
tekið allt vatn til daglegrar neyslu,
en það bullar þar upp um tjarnar-
botninn fast við hólmann.
Austan við Vörina, sem fyrr
var nefnd, er svonefnt
Gerðistún, með vönduðum
, steingarði, sem enn stend-
ur að hluta til - en athyglisverðar
garðhleðslur má reyndar sjá víða í
Herdísarvíkurlandi. Talið er, að þar í
túninu hafi fyrram verið um nokkurt
skeið hjábýli frá Herdísarvík, svo-
nefnt Herdísarvíkurgerði. I Gerðis-
túni má sjá til margra fornra tótta,
en lengst stóðu þar fjárhús tvö, er
nefndust Langsum og Þversum, og
erai ummerki þeirra enn glögg.
Arið 1976 friðaði þjóðminjavörður
allar gamlar mannaminjar á jörðinni
Herdísarvík, svo sem fiskigarða, ver-
búðir, tættur af íverahúsum og úti-
húsum, þar á meðal seljarústir í
Seljabót. Væri vissulega mjög þarft
og verðugt verk að kanna ítarlega,
mynda, kortleggja og skrá allar
mannaminjar í Herdísarvík, áður en
um seinan verður, því að gróið land
þar liggur undir skemmdum, eins og
fyrr segir, ásamt mörgum og merk-
um fomminjum. Mættu forsvars-
menn Háskóla íslands, sem er eig-
andi jarðarinnar, sannarlega huga
að því máli, í samlögum með Þjóð-
minjasafni.
Frá 1895 til 1927 bjó í Herdísarvík
með fjölskyldu sinni Þórarinn Ama-
son, sonur Árna Gíslasonar stór-
bónda í Krýsuvík og fyrram sýslu-
manns Skaftfellinga. Hafði Þórarinn
gagnsamt bú og bjó við rausn að
fornum hætti. Árið 1908 eignast Ein-
ar skáld Benediktsson Herdísarvík
(ásamt Krýsuvík, sem hann átti þó
með erlendum mönnum), en mun lítt
hafa skipt sér af högum landseta
sinna. Arið 1927 leigir hann jörðina
Ólafi Þorvaldssyni, síðar kunnum
fræðimanni og rithöfundi, sem þar
bjó með sinni fjölskyldu fram til 1933
en leigumáli hans var ekki endurnýj-
aður eftir það. Hafði Ólafi búnast
prýðisvel á jörðinni og hefði, að eigin
sögn, feginn viljað vera þar lengur.
I júlímánuði 1932 fluttist eigandi
jarðarinnar, Einar Benediktsson, þá
viðurkennt höfuðskáld þjóðarinnar
með litríkan afhafna- og umsvifaferil
að baki, til Herdísarvíkur ásamt
sambýliskonu sinni, Hlín Johnson.
Hófst þá smíði nýs íbúðarhúss
(jámvarins timburhúss) á jörðinni,
norðarlega í túninu og allnokkurn
spöl frá gamla bænum. Var húsið
fullbúið snemma í septembermánuði
það ár. Stendur það enn, nú uppgert,
og hefur um allmörg ár verið notað
HER BYRJAR NETIÐ!!!