Morgunblaðið - 15.01.2000, Blaðsíða 34

Morgunblaðið - 15.01.2000, Blaðsíða 34
34 LAUGARDAGUR 15. JANÚAR 2000 VIKU LM MORGUNBLAÐIÐ A slóðum Ferðafélags Islands Herdísarvík í Selvogi s Ferðafélag Islands efnir til ferðar í Herdísarvík í Selvogi sunnudaginn 23. janúar næstkomandi. Af því tilefni rifjar Páll Sigurðsson upp sögu staðarins og staðhætti. Morgunblaðið/Gísli Sigurðsson Útsýni til austurs frá Herdísarvfk. Selvogsheiði í baksýn. éttbýlisbúar á suð-vestur- horni landsins þurfa ekki að leita ýkja langt til að komast í snertingu við stórbrotið landslag. Fjallahringur- inn mikli umhverfis Reykjavík og nærlæg byggðarlög býður upp á fjölda góðra kosta um gönguferðir við margra hæfi og sama er að segja um fjörumar, hraunin og heiðarnar. Að sumarlagi leggja m.a. ýmsir leið sína suður í Reykjanesfólkvang, þar sem hið mikla land, er liggur undir Krýsuvík, laðar til gönguferða og skoðunar. Getur þá jafnframt legið - beint við að Xyaí' halda síðan \ sem leið liggur l/r >Úr4r I austur með ’P'ströndinni, áleiðis í Selvog. AG A þeirri leið verður fyrir okkur hið foma góðbýli Herdísarvík, sem nú hefur reyndar verið í eyði um áratuga skeið. Herdísarvík var vest- asti bær í Selvogi, þ.e. Selvogshreppi hinum forna (sem nú hefur verið sameinaður stærra sveitarfélagi) og þar með vestasti bær í Amessýslu við sjó fram. Langt er þó frá Herdís- arvík að hinni gömlu meginbyggð í Selvogi, sem nú er að vísu farin í eyði að mestu leyti. Jörðin, sem er all- landmikil, er í eigu Háskóla íslands. Þar er nú friðland samkvæmt ákvæðum náttúmverndarlaga og er gangandi mönnum heimil för um allt Herdísarvíkurland en meðferð skot- vopna er þar bönnuð. Er skemmst frá því að segja, að þetta landsvæði er sérlega vel fallið til útiveru og lengri sem skemmri gönguferða á öllum árstíðum, enda snjólétt, þótt sums staðar geti reyndar verið seinfarið um hraunin, sem setja mjög svip sinn á landið. Umhverfið er afar svipmikið og tign- arlegt: Hömrum girt fjallið í norðri gnæfir yfir öllu láglendi jarðarinnar og gefur oft skjól, þegar þannig viðr- ar, hrikaleg strandlengjan á hinn veg en í millum skiptast á hraun og skjólsælir bollar, víða viði vaxnir, og fagrar gróðurræmur, m.a. milli hrauns og fjallshlíðar. I suðri er út- særinn, sem oft bylur óvægilega á ströndinni, þegar blæs af hafi, en óvíða gefur að líta stórbrotnara brim en á þessum slóðum. Frá þessari strandlengju, réttleiðis í suðurátt, er ekkert land að finna fyrr en sjálft Suðurheimskautslandið! Svipur landsins á þessum slóðum tekur mjög breytingum eftir veðri og birtu. Þegar sólar nýtur er hlýlegt í hrauninu, litir fjallsins eru þá mildir og heiðbirta yfir hafi og strönd, en óviða verður landið dimmleitara á votum og sólarlausum dögum. Þó er það vissulega fagurt alla daga því að veðrabrigðin draga aðeins fram hina ólíku hti og mögn þess. Gróðurfar er um sumt sérstætt í Herdísarvík. Ár- ið 1978 fannst í rótum Herdísarvík- urfjalls stör, sem áður var ekki vitað að væri á íslandi. Hlaut hún heitið „vorstör" á íslensku. Fannst hún á skjólgóðum stað innan um mjaðjurt, garðabrúðu, blákollu, jarðarbeija- lyng og stúfu. Vesturmörk Herdísarvíkur, sem jafnframt eru frá fomu fari sýslumörk Ár- nessýslu á þessum slóðum, liggja um svokallaðan Sýslustein, mikið og auðkennilegt bjarg skammt frá þjóðveginum, sem fer um land jarðarinnar. Ná mörkin allt frá Seljabótamefi við sjó fram. I Selja- bótinni var fyirum selstaða frá Her- dísarvík (Herdísarvíkursel) og má enn sjá ummerki þeirra mannvirkja, er selinu heyrðu til. Frá Sýslusteini liggja mörkin til norðurs, yfir Lyng- skjöld, sem er bunga í brún fjallsins, og allt norður að Kóngsfelli „sem er gömul, en ekki há, grámosavaxin eldborg, umhverfis aflangan, djúpan gíg, til hægri handar við þjóðveginn úr Selvogi til Hafnarfjarðar, góðan spöl fyrir austan Kerlingarskarð, ná- lægt veginum" eins og segir í fomri landamerkjalýsingu, en þar er að sjálfsögðu vísað til hinnar gömlu þjóðleiðar Selvogsmanna yfir Grindaskörð til Hafnarfjarðar, þar sem þeir áttu löngum verslun sína. Að austanverðu em mörk jarðarinn- ar frá sjó og norður í Mosaskarð austanvert en þaðan í áðurnefnt Kóngsfell. Uppi á fjallinu er því land Herdísarvíkur að lögun eins og mjög langur þríhymingur. Fjallsmnan milli Lyngskjaldar og Mosaskarðs (sem er gamall og vel mosagróinn hraunfoss, er fallið hefur fram af brúninni) heitir einu nafni Herdísar- víkurfjall. Er það skriðumnnið neð- an til en hömram girt hið efra. Um Herdísarvíkurland lá frá fornu fari leið milli Selvogs og Krýsuvíkur, en um hana fóm Sunn- lendingar m.a. úr veri og í, en þeir sóttu um alda skeið sjó frá verstöðv- um á sunnanverðum Reykjanes- skaga. Enn má finna í hraunum Her- dísarvíkur gamlar og vel troðnar götur frá fyrri tíð og er forvitnilegt að fylgja þeim. Gamla leiðin í Selvog lá ætíð yfir útfall Hlíðarvatns en ófært var norðan megin við vatnið. Það var ekki fyrr en um eða eftir heimstyijaldarárin síðari að bílveg- ur var lagður vestan megin Kleifar- vatns og síðan til Herdísarvíkur og áfram, norðan við Hlíðarvatn og austur yfir Selvogsheiði. Fram að þeim tíma var Herdísarvík með af- skekktustu býlum á Suð-Vesturlandi - og þótt víðar væri leitað - og að- drættir allir örðugir. Verslun áttu Herdísarvíkurbændur fyrram til Hafnarfjarðar eins og aðir Selvogs- búar og héldu þá yfir fjalllendið norður um Grindaskörð - ef þeir fóra þá ekki með klyfjahesta sína vestur um til Krýsuvíkur og þaðan yfir Sveifluháls, eftir Ketilstíg, áleið- is til Hafnarfjarðar. Úr Herdísarvík var að jafnaði farin ein kaupstaðar- ferð á ári hverju, með hesta, en menn sendir gangandi í kaupstað þess á milli vegna brýnna erinda. í Herdísarvík var löngum búið góðu búi, á forna vísu, meðan leitast var við að nýta til þrautar öll gögn og gæði jarðarinnar. Á þessum slóðum, sunnan undir fjallinu, er með af- brigðum snjólétt, enda var Herdísar- vík talin með bestu útigangsjörðum fyrir sauðfé. Þar mátti því hafa all- stórt fjárbú, þótt samfelldir bithagar séu ekki miklir, en féð þurfti að vakta vel m.a. sökum þess að ella var því hætt við að týnast í hraungjótum, sem krökkt er af í landareigninni. Tún var að vísu lítið, með þunnum jarðvegi, og fóðraði vart meir en tvær kýr, en það kom lítt að sök vegna þess að sauðfé bóndans gekk úti mest allt árið, en fjörabeit er auk þess góð í Herdísarvík. Reki var all- nokkur og gjama vel nýttur til húsa- smíða og annarra þarfa. Silungsveiði var lengi í Herdísarvíkurtjörn en hefur nú lagst af. Var sú veiði talin umtalsverð búbót á sínum tíma. s Utræði var mikið frá Her- dísarvík, enda fengsæl fiskimið steinsnar frá landi að kalla má, og sóttu þangað margir tugir manna víða að, einkum frá Suðurlandi en einnig úr nágrenninu. Lágu útróðr- armennirnir við í verbúðum, meðan á vertíð stóð, eins og vepja var. Era enn sjáanlegar miklar minjar um sjávarútveg og ýmis önnur umsvif í Herdísarvík fyrr á tíð. Innsti hluti víkurinnar sjálfrar, er liggur að kambi þeim, sem er milli tjamarinn- ar og sjávar, nefnist Bót, en austast í henni var Vörin, þar sem útróðra- skipin voru fyrrum dregin á land. Milli vertíða voru þau geymd þar nærri, í svokallaðri Skiparétt, þar sem hlaðnir grjótveggir héldu að þeim. Fyrir ofan Vörina stóðu marg- ar sjóbúðir og má enn sjá glöggar tóttir sumra þeirra. Vitað er um nöfn margra búðanna, svo sem Landey- ingabúð, Fljótshlíðingabúð, Símon- arbúð, Bjamabúð, Gíslabúð og Hall- dórsbúð, en það efni þarfnast þó nánari athugunar. Nær Herdísarvík- urbænum vora síðan m.a. Ólabúð og Hryggjabúð og að síðustu Krýsuvík- urbúð heim undir bænum, en frá höf- uðbólinu Krýsuvík vora löngum gerð út tvö skip í Herdísarvík - en þar að auki var verstöðin að Selatöngum í landi Krýsuvíkur (rétt við vestur- mörk þeirrar jarðar). Afla þeim, sem á land barst í Vörinni, var skipt á Skiptivellinum rétt ofan hennar. Enn má sjá mikla garða, er hlaðnir hafa verið í hrauninu austan og norð- austan Gerðistúnsins, þar sem fiskur var fyrram þurrkaður eftir að hafa áður legið í „kös“ sem kallað var. Má ætla að samanlagt séu garðarnir nokkrir kflómetrar að lengd. I svo- nefndum Básum austan Vararinnar (og niður undan Gerðistúni) var einnig gömul lendingarvör, sem kall- aðist Skökk. Róið var með fomu lagi frá Herdísarvík fram á þriðja tug þeirrar aldar, sem nýliðin er. Ljóst er, að landið hið næsta Her- dísarvíkurbæ hefur löngum legið undir ágangi sjávar, og fyrram stóð mikill sjóvamargarður, handhlaðinn úr stórgrýti, á kambinum milli Tjamar og sjávar, en hann hrandi eftir að byggð var þar af lögð. Hefur sjór síðan valdið stórtjóni á túninu norðan Tjamarinnar og virðist hafa komið fyrir lítið þótt vinnuvél ýtti upp nýjum garði fyrir fáum misser- um; sá garður er nú einnig að hverfa. Að sumu leyti má rekja spjöllin til þess að landið sígur á þessum slóð- um eins og víðar á Suð-Vesturlandi. Gamli bærinn í Herdísarvík stóð við vesturenda Herdísarvíkurtjarn- ar. Var hann löngum vel húsaður, m.a. baðstofa stór og góð, alþiljuð, og vandað stofuhús - og valinn rekavið- ur úr fjörunni að sjálfsögðu notaður í allt tréverk. Hið næsta bænum vora síðan ýmis útihús, sum þeirra einnig vönduð timburhús. Bærinn stóð lágt og varð því stundum fyrir ágangi sjávar í aftakaveðram af suðri með hásævi, þegar Tjörnina fyllti og sjór gekk einnig upp frá henni. Bærinn var rifinn að hluta til árið 1934, eftir að nýtt íbúðarhús hafði verið reist, en þó má enn greina ummerki hans, undir klöppinni Skyggni. Vatnshólmi nefnist lítill hólmi í Tjörninni fram undan gamla bæjarstæðinu. Þar var tekið allt vatn til daglegrar neyslu, en það bullar þar upp um tjarnar- botninn fast við hólmann. Austan við Vörina, sem fyrr var nefnd, er svonefnt Gerðistún, með vönduðum , steingarði, sem enn stend- ur að hluta til - en athyglisverðar garðhleðslur má reyndar sjá víða í Herdísarvíkurlandi. Talið er, að þar í túninu hafi fyrram verið um nokkurt skeið hjábýli frá Herdísarvík, svo- nefnt Herdísarvíkurgerði. I Gerðis- túni má sjá til margra fornra tótta, en lengst stóðu þar fjárhús tvö, er nefndust Langsum og Þversum, og erai ummerki þeirra enn glögg. Arið 1976 friðaði þjóðminjavörður allar gamlar mannaminjar á jörðinni Herdísarvík, svo sem fiskigarða, ver- búðir, tættur af íverahúsum og úti- húsum, þar á meðal seljarústir í Seljabót. Væri vissulega mjög þarft og verðugt verk að kanna ítarlega, mynda, kortleggja og skrá allar mannaminjar í Herdísarvík, áður en um seinan verður, því að gróið land þar liggur undir skemmdum, eins og fyrr segir, ásamt mörgum og merk- um fomminjum. Mættu forsvars- menn Háskóla íslands, sem er eig- andi jarðarinnar, sannarlega huga að því máli, í samlögum með Þjóð- minjasafni. Frá 1895 til 1927 bjó í Herdísarvík með fjölskyldu sinni Þórarinn Ama- son, sonur Árna Gíslasonar stór- bónda í Krýsuvík og fyrram sýslu- manns Skaftfellinga. Hafði Þórarinn gagnsamt bú og bjó við rausn að fornum hætti. Árið 1908 eignast Ein- ar skáld Benediktsson Herdísarvík (ásamt Krýsuvík, sem hann átti þó með erlendum mönnum), en mun lítt hafa skipt sér af högum landseta sinna. Arið 1927 leigir hann jörðina Ólafi Þorvaldssyni, síðar kunnum fræðimanni og rithöfundi, sem þar bjó með sinni fjölskyldu fram til 1933 en leigumáli hans var ekki endurnýj- aður eftir það. Hafði Ólafi búnast prýðisvel á jörðinni og hefði, að eigin sögn, feginn viljað vera þar lengur. I júlímánuði 1932 fluttist eigandi jarðarinnar, Einar Benediktsson, þá viðurkennt höfuðskáld þjóðarinnar með litríkan afhafna- og umsvifaferil að baki, til Herdísarvíkur ásamt sambýliskonu sinni, Hlín Johnson. Hófst þá smíði nýs íbúðarhúss (jámvarins timburhúss) á jörðinni, norðarlega í túninu og allnokkurn spöl frá gamla bænum. Var húsið fullbúið snemma í septembermánuði það ár. Stendur það enn, nú uppgert, og hefur um allmörg ár verið notað HER BYRJAR NETIÐ!!!
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.