Morgunblaðið - 15.01.2000, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
LAUGARDAGUR 15. JANÚAR 2000 47,
sykursýki í börnum undir fermingu
er helmingi tíðari í Noregi en á Is-
landi. Gi-unur hefur fallið á efna-
samsetningu mjólkur. Ný rannsókn
styrkir þessa tilgátu en frekari
rannsóknar er þörf til fullkominnar
sönnunar. Stefán hefur gert áætlun
um það hvernig losna má alveg við
þetta prótein úr íslenskri mjólk
með markvissu úrvali á kúm. Hann
telur að það megi gera á 6 árum.
Ætti ekki að uppræta svo alvarlega
óvissu strax? Þá gætum við e.t.v.
framleitt mjólkurduft, sem minnk-
ar hættu á sykursýki í börnum hér
og flutt út þá heilsuvöru fyrir börn
í öðrum löndum. Mun erfiðara er
að hreinsa þennan grunaða erfða-
vísi úr öðrum kúakynjum í Evrópu.
Þrjár af hverjum fjórum norskum
kúm og nautum eru með hann. Yf-
irdýralæknir gerði kröfu um að
eingöngu yrðu valdir sem foreldrar
fósturvísa gripir, sem eru lausir við
hann. En jafnframt þarf að velja
fyrir öðrum heppilegum eiginleik-
um. Þess vegna hafa innflutnings-
aðilar beðist undan svo gressilegri
takmörkun á vali sínu úr norska
kyninu. Sýnt er hvert stefnir. Það
má ekki gerast, að mjólk verði
spillt með innflutningi á öðru kúa-
kyni þannig að sykursýki aukist
fyrir komandi kynslóðir. Við flytj-
um inn mjólkurduft, sem e.t.v.
stuðlar að sykursýki. Hvers vegna
eru ekki nein viðbrögð opinberra
aðila við þessum ábendingum ítrek-
uðum? Hvar eru neytendasamtökin
nú? Landlæknar, fyrrverandi og
núverandi, hafa báðir tekið undir
þessi sjónarmið. Ég legg til að tek-
ið verði tillit til þessa við ræktun
hér á landi og stefnan tekin strax á
að uppræta úr íslensku kúakyni
genið, sem grunað er um að valda
sykursýki. Prófin eru til og fremur
ódýr. Þau má nota á sæði ferskt og
fryst. Fyrsta skrefið er að prófa
allt nautasæði sem til er í geymslu
á nautastöð Bændasamtakanna á
Hvanneyri og öll ný naut áður en
þau verða tekin í notkun.
Er tími kominn til að endur-
skoða ræktunarstefnuna?
Þegar mjólk vantaði í landinu
var eðlilegt að láta nythæð vega
þyngst í kynbótastarfi. Það hefur
skilað þeim árangri að offram-
leiðsla hefur oft verið á mjólk og
auðvelt er að auka að mun mjólkur-
framleiðslu með íslenska kúastofn-
inum. Hér vantar því ekki mjólk og
ekki heldur nautakjöt. Varla þarf
að búast við verulega aukinni
neyslu mjólkurafurða. Leggja ætti
áherslu á að bæta júgur og spena
og láta gott heilsufar og endingu
hafa meira vægi en verið hefur í
ræktunarstefnu? Norskar kýr eru
flestar hyrndar. Hér hefur verið
lögð áhersla á kollóttar kýr og vel
tekist til. Er skynsamlegt að stefna
á hyrnt kúakyn þar sem afhorna
þarf alla kálfa? Hvað skyldi það
kosta og hvað með dýravernd í því
sambandi?
Breyttir búskaparhættir,
byggðaröskun
Það stefnir í það víða erlendis,
allt undir merkjum samkeppni og
hagkvæmni, að kýr standi sem
lengst inni, jafnvel allt árið. Síðan
er farið að gefa hormón til að auka
afköstin, og næringarríkt skólp til
að spara fóðurkostnað. Eftir amer-
ískri forskrift mætti framleiða alla
okkar mjólk á algjörri innistöðu í
einu búi fyrir sunnan og öðru fyrir
norðan. Er slík þróun æskileg hér-
lendis? Eða verðum við að halda
samkeppnisleiknum áfram, ef við
hefjum hann? Eigum við að setja
mörk um það hve langt má ganga í
slíkum búskaparháttum eða búa
enn um sinn við íslenskt kúakyn og
markvissa þróun þess? Almenning-
ur er sáttur við íslensku kúna, ekki
við innflutningsmenn. Hánytja-
kýrnar stóru og þungu í útlöndum
þurfa hlutfallslega meira kjarnfóð-
ur en íslenskar. Meira korn þyrfti
fyrir sama magn mjólkur. Það yrði
tekið frá fólki í hungruðum heimi.
Stór skref yrðu tekin frá vistvæn-
um búskap sem margir telja væn-
legan hér á landi og lífrænum, frá
graskúnni í kornkú. Eru líkur á því
að þröngt verði í gömlum fjósum
fyrir nýjar og stærri kýr? Fá menn
fjármagn til að endurnýja og
stækka fjósin sín? Hvar verða þeir
peningar teknir? Er hætta á því að
bændur sem tæpt standa, en það er
víða á landinu, flæmist frá búskap
löngu fyrr en þeir ætluðu vegna
óviðráðanlegs kostnaðar? Hvað þá
með byggðasjónarmið? Varla er tal
stjórnmálamanna um það tómt
hjóm og einskis virði. Hver er
stefnan?
Eru grannar okkar Iengra
komnir í að fræða sína menn?
Við vitum um menn í flestum
sveitum hér á landi, sem búa við
hámjólka kýr án umtalsverðra
sjúkdóma og ná lágri frumutölu.
Hærri frumutala í mjólk hér en í
grannlöndunum er vegna þess að
við erum að byrja nú en þeir hafa
unnið að því að ná henni niður í
meira en áratug. Há tala gefur til
kynna bólgu í júgri. Getur verið að
þá grundvallarfræðslu vanti að
menn skemmi óvitandi júgiin með
rangri stærð af spenagúmmíum?
Urvalskúm má ekki gefa annað en
úrvals heyfóður. Hvers vegna geta
sumir bændur en ekki allir verkað
slíkt hey hvernig sem viðrar? Mig
grunar, að skilvirka fræðslu vanti
um fóður og fóðrun á fullorðnum
gripum og meðferð á ungviði, sem
enn er hrakleg víða hér því miður.
Þekkingin er til. Hún er undirstaða
fyllstu afurða. Á meðan talsverður
hópur manna nær afbragðs árangri
með íslenskar kýr geta menn vonað
að markvissar aðgerðir til að efla
þekkingu og nýtingu hennar stækki
verulega hóp úrvals kúabænda. Nú
þegar eru 10 bú hér með meira er
6.000 lítra meðalnyt en því ná ekki
nærri öll norsk bú. Einstaka bú hér
ná ekki 3.000 lítrum úr sama kyni.
Hvers vegna? Á námskeiði um fjöl-
þátta sjúkdómagreiningu á kúabú-
um, sem ég sótti á Hvanneyri í
sumar, sýndist mér sem við gætum
bætt ýmislegt til að auka hag-
kvæmni kúabúa og miðað við það
sem t.d. Danir hafa náð. Væri ráð
að bera saman vinnubrögð skepnu-
hirða og þjónustuaðila á norskum
búum við það sem þekkist á ís-
landi? Eru grannar okkar komnir
lengra en við í því að fræða og
þjóna kúabændum? Er fóðrið fjöl-
breyttara og minni sveiflur í sam-
setningu þess? Gæti það átt þátt í
mun á afurðasemi kynjanna eða er
kannske ekki umtalsverður munur
þegar öllu er á botninn hvolft?
Væri ekki rétt að láta reyna á það
betur hvað íslenska kýrin dugar á
réttum forsendum? Spyrja má
hvers vegna fleiri og fleiri Norð-
menn séu að verða fráhverfir sínu
ágæta kúakyni og telja önnur kyn
betri. Ég hef reynt að fylgjast vel
með þvi hvað gerist í Noregi. Mér
sýnist að innflutningsmenn vilji
komast í rauða samnorræna erfða-
pottinn, ekki stöðvast við norsku
kýrnar, heldur stíga fyrsta skrefið
af mörgum, ef lótið verður undan
þrýstingi núna. Fordæmin sjást hjá
svínabændum hér, sem fara úr einu
landi í annað, fyrst er náð í svín til
Noregs sem reynast fótfúin, svo er
farið til Finnlands, kannske víðar?
Svínaskarðið stendur opið. Hvenær
verður slys þar?
Ný vandamál - Meta þarf
sjúkdómahættuna alla strax
Þeir sem eiga erfitt með að búa
við íslenskar kýr munu lenda í því
sama og jafnvel enn meiri vanda
með þær norsku. Þeirra vandi mun
ekki leysast við innflutning. Eru
menn viðbúnir því, sem fylgja mun
hinu þunga kyni, að meðalaldur
kúnna verði aðeins 4 ár, að tvö
mjaltaskeið náist að jafnaði og að
endurnýja þurfi 40% kúnna árlega?
Berum það saman við Gullhúfu og
Skjöldu, sína af hvoru horni ís-
lands, sem heilsugóðar entust vel
með hányt í 18 ár. Það eru sérstak-
ar aðstæður núna meðan verið er
að ná frumutölu í mjólkinni niður
og kostar förgun á óvenjulega
mörgum kúm. Það lækkar meðal-
aldurinn meðan á því stendur en
mun breytast aftur. Stærri og
þyngri kýr og lægri meðalaldur í
nýju kúakyni leiðir til meiri kjöt-
framleiðslu. Það gæti aukið enn
vandann við sölu á nautakjöti og
rýrt hag holdanautabænda. Meta
þarf sjúkdómaþáttinn allan strax.
Ekki var ætlast til þess af dýra-
læknanefndinni, sem yfirdýralækn-
ir byggði á. Meta þarf sjúkdóma,
sem gætu borist til landsins en
ekki má gleyma framleiðslusjúk-
dómum, sem munu aukast stórlega.
Nýr og þyngri kúastofn færir okk-
ur ný vandamál. Þegar slíkt kyn
kæmi í íslensk fjós gæti það leitt til
sjúkdóma, sem íslenskir bændur
eru ekki búnir undir svo sem auk-
ins súrdoða, snúnings á vinstur,
vambarsúrnar, kvikubólgu eða
klaufsperru, sólamars og vara-
nlegra vöðvaskemmda í legukúm.
Ófrjósemi er vandamál í Noregi og
júgurbólga er ekki síðri vandi þar
en hér á landi þrátt fyrir betra júg-
ur og spena. Óvíst er hvort stór-
kýrnar standast kalda sumarveð-
ráttu okkar eins og þær sem
aðlagast hafa aðstæðum í þúsund
ár. Með nýju kyni yrði e.t.v. tekin
stefna á algjöra innistöðu. Væri
ástæða til að athuga nánar hvernig
sú mikla tilraun hefur reynst Fær-
eyingum, þegar skipt var yfir í
norskar kýr. Þeir útrýmdu sinni kú
og búa nú við norskan stofn á inni-
stöðu. Norsku þungu kýmar spörk-
uðu út og spilltu landi, þoldu ekki
aðstæðurnar og voru ekki hafandi
úti. Vitnað hefur verið í tilraun,
sem gerð var í Færeyjum þar sem
Sælu, bið ég, hljóttu hér,
hryggðin niður falli í strá.
Sjáðu miðann sem að þér
sendiriðuljósaGná.
Lengi má leita að jafnglæsi-
legu upphafi bréfs á íslensku,
svo sem á stóð. Hringhend gag-
araljóðin spenna upp kurteisi,
reiði og sorg hjartasærðrar
konu. Hún ávarpar friðilinn
sem hún hafði lagt allt í sölurn-
ar fyrir, en síðan svíkur hana
fyrr en varir.
Lítum aðeins á bragarhátt-
inn. Með gagaraljóðum nær
hún miklu sterkari áhrifum en
með venjulegri ferskeytlu. Ber-
um saman: hryggðin niður falli í
strá og hryggðin niður falli.
Svikarinn skyldi ekki eiga eftir
snefil af vanlíðan; hugsanlegu
samviskubiti hans skyldi gjör-
eytt. Allt ljóðabréfið, og það er
langt, er markað reisn gagara-
ljóðsins.
Margar vísur Vatnsenda-
Rósu hafa nú verið í tísku, en
ljóðabréf hennar til Natans, eft-
ir að hann sveik hana, er hennar
langbesta verk í formi sem hún
hafði fullkomið vald yfír. Það er
hins vegar miklu miður þekkt
en lausavísurnar margar hverj-
ar.
Rósa Guðmundsdóttir frá Ás-
gerðarstöðum í Hörgárdal
(1795-1855) er eitt besta skáld
sinnar tíðar, og sniðu örlögin
henni þó þröngan stakk.
Því miður er mynd hennar
ekki til, en við vitum að hún
hreif með fegurð sinni og gáfum
hvern þann karl sem hafði ein-
hvern snefíl af smekk. Henni
var hvaðeina gefið, einnig lækn-
is- og Ijósmóðurhendur.
Fyrsti nafnkenndi ástmaður
hennar, kannski frumver, var
Páll Þórðarson frá Völlum í
Svarfaðardal, nefndist seinna af
ættemi sínu Melsteð. En hann
var skrifari amtmannsins á
Möðruvöllum og barnaði ver-
gjarna dóttur hans, og hvað þá
um veraldarframann og ástina?
Við vitum of lítið, en verðandi
háembættismaður giftist ekki
Rósu, heldur barnsmóður sinni.
Rósu hefur fundist óþægilegt
að mæta Páli síðar.
bornar voru saman íslenskar kvíg-
ur og norskar. Niðurstaðan hefur
verið túlkuð í hag þeim norsku. Var
samanburðurinn sanngjarn? Hóp-
arnir voru ekki sambærilegir í upp-
hafi. Á tilraunatímanum bættu þær
íslensku á sig holdum en hinar
lögðu af. Þetta var ekki metið. Þær
íslensku eru seinni til en endast
betur. Sverrir Patursson bóndi í
Kirkjubæ varar við því að skipta
um kúakyn. Hann segir færeyska
bændur ekki hafa orðið feita og
ríka á norsku kúnum en það hafi
dýralæknar þeirra orðið. Kollegar
mínir í Noregi munu einnig hafa
góðar tekjur af þarlendum kúm.
Það er athyglisvert, að ýmsir dýra-
læknar íslenskir, sem hafa starfað í
Noregi og þekkja norsku kýrnar,
eru andvígir innflutningi vegna
sjúkdóma þar.
Við höfum skuldbundið okkur til
að varðveita íslenska kúakynið með
alþjóðlegum samningum. Það býr
yfir kostum, sem einstæðir virðast
og gætu kannske reynst okkur
gullmoli fyrir framtíðina eins og ís-
lenski hesturinn, ef við spilum ekki
tækifærinu úr höndum okkar. Ekki
verður aftur snúið, ef við afrækjum
íslensku kúna. Hætt verður kyn-
bótum og viðhaldi kynsins, ef inn-
blöndun hefst. Þá þarf að gera sér-
stakar dýrar ráðstafanir til að
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
lOlO.þáttur
Man ég okkar fyrri fund,
fom þó ástin réni.
En nú er eins og hundur hund
hitti á tófúgreni.
Rósa hafði hvergi frið fyrir
karlmönnum, og konur virtu
hana líka og þótti vænt um
hana. Hún var eins og það tré
reyrstafur sem getur bognað
svipsinnis en ekki brotnað.
Reisn, ásamt fegurð og greind,
eru þó líklega þau orð sem
klæða hana best.
En þrautseigur, þolinn, um-
burðarlyndur vinnumaður, vef-
ari mikill og sauðamaður komst
með hana í hjúskaparhvílu, en
blæjubríminn sýnist ekki logað
heitt. Og Ólafur vefari var
óskyggn. Þegar þau Rósa voru
flutt vestur í Húnaþing kvaddi
hann sér til heimilismanns
ævintýramanninn og kvenna-
ljómann Natan Ketilsson. Hann
var greindur maður, fjölhæfur,
en furðu ófyrirleitinn, ekki lítið
hviklyndur í kvennamálum. En
hann gat ort eins og Rósa, m.a.
þessa kaldraunsæju vísu.
Hrekkja spara má ei mergð,
manneskjanskalvera
hver annarar hrís og sverð,
hún er bara til þess gerð.
Sannaði Natan þessa kenn-
ingu með lífi sínu og lífláti.
Hvorki lifandi né dauður gat
Natan Ketilsson bugað Rósu
Guðmundsdóttur. Og skopgáfu
sinni gaf hún stundum lausan
tauminn. Hún er á ferð og ríður
í söðli sem kvenna var háttur.
Við brottfór af bæ ætlar óhirð-
mannlegur og klaufskur pilt-
ungur að lyfta henni til söðuls.
Það misheppnaðist. Þá brosti
hin ástreynda heimskona og
mælti fram þessa kátertnu og
hispurslausu braghendu:
Það sér á að þú ert ungur, því ólaginn;
frjálsari tel ég fremri veginn,
farðu ekki að mér þama megin!
Hann hafði komið aftan undir
hana. Þessa vísu heyrði ég
gömlu konurnar fara með hljóð-
lega, en barnið heyrði samt og
nam.
Rósa eignast nú ástmann sem
Jón Jónsson hét, kenndur við
Lækjamót. Samband þeirra
koma í veg fyrir útrýmingu. Rétt
er að taka þann kostnað með í hag-
kvæmnismat við innflutning. Til-
raunaáætlunin er ófullkomin. Mun-
ur í hag norska kyninu >
tilraunatíma vegna meiii bráð-
þroska og blendingsþróttar ós-
kyldra kynja hverfur, þegar frá líð-
ur, en verður þó túlkaður sem
réttlæting til að halda áfram með
kynskiptin. Við vitum hvað við höf-
um. Enn má bæta íslenska kúa-
stofninn verulega og leiðbeina ís-
lenskum kúabændum betur. Okkur
má ekki liggja svo á að verk okkar
verði óbætanlegt slys. Frestum
ákvörðun um innflutning þar til ís-
lensku kýrnar hafa verið rannsa-
kaðar betur, sem nauðsynlegt erv
Ég trúi, að þær muni standa sig vel ’
við samanburðinn, ef ekki er
gleymt mikilvægum þáttum og
dæmið reiknað af réttsýni.
Búkolla mín baular nú
og biður menn að hafa trú
á litskrúðugri landnámskú,
sem lífið þakka megum.
Hennar mjólk er holl og góð
heilsubrunnur vorri þjóð.
Kynið hreina sýnir sjóð,
sem við bestan eigum.
Á jólaföstu 1999.
varði ekki lengi, né heldur ævi
Jóns sem varð úti og týndist.
En nú er svo komið sambandi
Rósu og hins umburðarlynda
eiginmanns hennar, að þau fá
leyfí til skilnaðar, og vildi þó Ól- ’r
afur halda í hana í lengstu lög.
Þau skildu að Jögum, er Rósa
var 42 ára. Ólafur eignaðist
unga og væna konu, og síðustu
skipti hennar við Ólaf voru þau,
að hún sat yfír Ingibjörgu konu
hans og bjargaði lífi hennar og
frumburðarins.
Og svo var það síðasta opin-
bera ástin. Gísh Gíslason hét
maður Gíslasonar, bróðir hins
þjóðfræga þjóðsagnasafnara
Skúla Gíslasonar á Breiðaból-
stað í Fljótshlíð. Móðh’ yngri
Gísla Gíslasonar var maddama
Ragnheiður Vigfúsdóttir, systir
Bjarna Thorarensens skálds. ‘r1 ■
Þeir gömlu Thorarensenar voru
miklir fyrir sér og litu ekki smá-
um augum á ætt sína. Það segir
kannski mest um Rósu Guð-
mundsdóttur að dæmd hórkona
giftist hún, með samþykki
frænda, Gísla Gíslasyni sem vai'
19 árum yngri maður, hæfi-
leikamaður mikill, en vildi ekki
nota ættamafn móður sinnar,
Thorarensen.
Rósa Guðmundsdóttir var
víst ekki mesta skáld síns tíma á
landi hér, en kannski mesti
maður meðal skálda sinnar tíð-
ar. Og í íþrótt kveðskaparins
var hún í úrvalsflokki. Bæði
Bólu-Hjálmar og Sigurður
Breiðfjörð reyndu að gera hana
orðlausa með því að yrkja á
hana grófar klámvísur, en hún
svaraði þegar af list og kurteisi,
en brá þó ekki af efninu. Hún
varð hvorki í kveðskap né lífí
sínu kveðin í kútinn.
Mynd af henni er ekki til, en
Sigríður dóttir hennar á að vera
á teiknaðri mynd, mjög ásjáleg.
Þó er ég viss um að reisn og
yndisþokka hefur Rósa haft í
ríkara mæli. ^
★
Vilfríður vestan kvað:
Loftur með löppina skakka
laumaðist suður á Bakka;
reyndist harður og laginn,
oglokskomádaginn
að lesbían eignaðist krakka.
Höfundur er dýralæknir á Keldum.
ÍSLEIVSKT MÁL