Morgunblaðið - 08.02.2000, Blaðsíða 34

34 ÞRIÐJUDAGUR 8. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MENNTUN
Grenndarvitund - Umfjöllunarefni í skólum hefur ómæld áhrif á sjálfsmynd nemenda. Er eitthvert námsefni til
um nánasta umhverfíð? Gunnar Hersveinn kynnti sér hugmyndir Braga Guðmundssonar, dósents við Háskólann
á Akureyri, um hvernig efla megi grenndarvitund nemenda og hver áhrifín á búsetu manna gætu orðið í kjölfarið.
• Nýir tímar þurfa breytta hugsun í
skólum um staðarauðlindir.
• Hugmyndin er að styrkja grennd-
arvitund barna og unglinga.
Morgunblaðið/Kristján
„Þekking á eigin umhverfi eflir sjálfsvitundina." (Vinkonumar Aidís, Harpa og Laufey, Glerárskóla)
Morgunblaðið/Margrét Þóra
Fyrirlesarar á ráðstefnunni Nýjar leiðir á nýrri öld. Bragi
Guðmundsson, Kristín Aðalsteinsdóttir, Guðrún Alda Harðardóttir.
FRÆÐSLA um staðar-
menningu skapar skólum
ómetanleg tækifæri til að
taka þátt í að bæta
menntakostina á hverjum stað og
leggja þannig sitt af mörkum til að
hamla gegn yfirstandandi búsetu-
breytingum. Miðstýringin í skóla-
kerfinu á liðnum áratugum hefur
meðal annars leitt til þess, að
megnið af námsefni skóla er samið
með heiltæk markmið í huga, hin
sömu fyrir alla, hvar sem þeir
kunna að eiga heima. Þetta leiðir til
þess að nemendur dreifðra byggða
finna oft litla eða enga tilvísun til
þess sem námsefnið fjallar um og
oftar en ekki leiðir þetta til þess að
skólar á landsbyggðinni missa fólk í
burtu í stað þess að fá menntað fólk
til að vera um kyrrt í heimabyggð
sinni. Markmiðið má samt ekki
verða það að rækta heimóttir held-
ur að mennta fólk sem er tilbúið til
þess að takast á við líf og störf hvar-
vetna á landinu, fólk sem er víðsýnt
og hefur skilning á mannlífi og nátt-
úru við fjölbreytilegar aðstæður -
sagði Bragi Guðmundsson dósent í
fyrirlestri sínum „Grenndarfræði
og grenndarkennsía" á ráðstefnu
Magisters, félags kennaranema við
Háskólann á Akureyri, 29. janúar
sl.
Bragi gerði grein fyrir þeim ytri
aðstæðum sem knýja á um breytta
hugsun og aðferðir í íslenskum
skólum og benti jafnframt á leiðir
til sóknar. Að hans mati er það
grunnskylda uppalenda og skóla-
fólks að skila menningu á milli
kynslóða og þar þarf staðarmenn-
ingin, jafnt sú sem á uppruna sinn í
huga mannanna og sú sem sprettur
úr háttúrulegu umhverfi, að eiga
stóran hlut. Vöm byggðanna fer
ekki einasta fram á orrustuvöllum
atvinnumála og stjómmála,
,®leymum ekki að skólafólk á
gtaárstan hlut á eftir foreldrum og
fo'rráðamönnum í mótun bama og
tniglihga," segir hann. Það er því
brýnt, að sem flestir taki virkan
þátt í að ala upp hæfileikaríkt fólk
jneð skýra sjálfsmynd, fólk sem
stendur föstum fótum í næsta um-
hverfi sínu, en er jafnframt reiðu-
búið að færast hið óvænta og
ókunna í fang. Við það uppeldi
gegna grenndarfræðin lykilhlut-
Verki.
Nám gegn byggðaröskun
í byggðapólitík á íslandi hafa
einkum verið lagðir peningar í at-
vinnu- og samgöngumál, en það
virðist duga skammt. Bragi telur að
aðgangur að góðri framhaldsskóla-
menntun og fjölbreyttir menning-
ar- og afþreyingarkostir skipti nú-
tímafólk miklu máli. „Mennt-
unarmöguleikar koma næstir á
eftir atvinnuskilyrðum þegar fólk
íhugar búferlaflutninga á milli
landshluta,“ segir hann.
Bragi segir að Norðmenn hafi
gert sér glögga grein íyrir þessu á
áttunda áratugnum og ýtt úr vör
metnaðarfullu átaki sem jafnan
hefur verið kallað Lófót-verkefnið
(sjö efstu bekkir grunnskóla, 13-16
ára nemendur, Lófót sveitarfélagið,
skólayfirvöld fylkisins, hópur há-
skólastúdenta og kennarar þeirra
við skólarannsóknadeildina í Trom-
sp tóku saman höndum).
Markmiðið var að þróa grunn-
skólastarf þar sem kerfisbundið
væri tekið tillit til næsta nágrennis
og unnið út frá atvinnuháttum þess
og menningu. Hugmyndin var að
styrkja grenndarvitund bama og
unglinga með því að ganga út frá
hinu einstaka, því sem er næst og
nærtækast, til að efla þekkingu,
skilning og hugtakanotkun þeirra.
Samtímis yrðu þau gerð fær um að
takast á við stærri, fjarlægari og
óhlutstæðari verkefni.
„Með þekkingu á eigin umhverfi
áttu nemendur að efla sjálfsmynd
sína og talið var að líkur á rótleysi
og félagslegum vandamálum yrðu
minni,“ segir hann. „Jafnhliða var
stefnt að því að nýta þekkingu eldri
kynslóða í skólastarfinu og fá unga
sem aldna til að takast á við það
sem að höndum bæri. Afleiðingin af
öllu saman yrði svo vonandi sú að
nemamir gætu hugsað sér að setj-
ast að á landsbyggðinni."
Lófót-verkefnið norska er gott
dæmi um það hvernig fólk í dreif-
býli snýst til vamar gegn þeirri
byggðaþróun sem víða hefur átt sér
stað. Forsenda fyrir því að slíkt sé
hægt er að grenndarvitund sé fyrir
hendi og þar skiptir fmmkvæði
heimamanna öragglega mestu
máli.
Heimahagar rannsakaðir
Bragi telur að efla beri, og tengja
þurfi saman, söguvitund, grenndar-
vitund og umhverfisvitund með
fólki til að styrkja sjálfsvitund þess
og samábyrgð gagnvart öðram
mönnum og umhverfinu. Enda sé
forsenda tilverannar friðsamleg og
skynsamleg sambúð við náttúruna
og hófleg nýting auðlinda hennar.
Sókrates ráðlagði þeim, fyrir
2500 áram, sem ætluðu að hafa vit
fyrir öðram, að öðlast fyrst þekk-
ingu á sjálfum sér. „Eitt er að læra
um hlutina, oft mjög fjarlæga og
óljósa, annað að taka skynsamlegar
ákvarðanir á vettvangi," segir
Bragi. „Þess vegna er mikilvægt að
horfa á umhverfi mannsins sem
eina heild en búta það ekki sífellt
niður í aðgreindar náms- eða fræð-
igreinar sem síðan vilja verða meira
og minna sundurlausar einingar."
Að baki Lófót-verkefninu lá ein-
mitt sú heildarhugsun, eða að líta
bæri á viðfangsefnið út frá fjóram
meginefnum; náttúralegum kring-
umstæðum; sögu svæðisins; at-
vinnulífi svæðisins og menningu
samfélagsins. Síðan var það
kennslufræðilegt viðfangsefni að
finna leiðir til að víkka umfjöllunina
út, frá heimahögunum til annarra
byggðarlaga, landsins alls og um-
heimsins.
Bragi segir, að framkvæmd Lóf-
ót-verkefnisins í skólum sé einfald-
ast - að kalla grenndarnám og
grenndarkennslu, en markmið
hennar séu fyrst og fremst þau að
gera hemendur læsa á nánasta um-
hverfi sitt; land, menningu og nátt-
úra. „Að því búnu er litið til fjar-
lægari landa og stranda,“ segir
hann og telur að aukin áhersla í
skólum á viðfangsefni nánasta um-
hverfis geti haft mikið að segja til
að draga úr fólksflótta.
Djúp þekking nemenda á heima-
byggð virðist því auka líkurnar á
því að þeir búi þar á fullorðinsáram.
Bragi bendir á að framundan sé
vinna í skólum við námskrár. „Þar
reynir á sjálfstæða og djarfa hugs-
un stjórnenda og almennra starfs-
manna hvers skóla því þeir geta
haft, og eiga að hafa, úrslitaáhrif á
það hvemig þeirra skóli skilgreinir
sig í grenndarsamfélaginu," segir
hann. „Við námskrárgerðina bjóð-
ast skólum æmir möguleikar en
fullyrða má að þeir hafi verið óþarf-
lega tregir til að skilgreina stöðu
sína út frá því grenndarsamfélagi
sem þeir þjóna.“
Hvað er Akureyri?
Hann vonar að hin sterka „sam-
ræmingarárátta“, sem hann telur
hafa gengið yfir íslenskt skólakerfi,
hamli þessu starfi ekki. Ný aðal-
námskrá gefi skólamönnum leyfi til
að hugsa á öðrum (og dreifðari) nót-
um um stefnumótun í skólanám-
skrám. „Við þurfum og eigum að
taka mið af því mannlífi sem er og
hefur verið á viðkomandi landsvæði
ásamt því að gefa sérstakan gaum
að landfræðilegu og náttúrafræði-
legu umhverfi. Sé það gert er ólík-
legt viðfangsefnin þrjóti," segir
hann. „í raun má ganga út frá
grandvallarspumingunni: „Hvað
er...?“ Og við breytum spuming-
unni „Hvað er bam?“ í uppeldis-
fræði, aðeins á þann veg að við
spyrjum: „Hvað er Siglufjörður,
Arskógsströnd, Akureyri, Höfða-
hverfi,“ o.s.frv. allt eftir því hvar við
eram stödd. I svarinu býr lausnin
og okkar er átta okkur á henni.“
Hann telur eðlilegast að virkja í
ríkum mæli í huga nemenda stað-
arauðlindir háttúru og menningar.
Þaðan yrði svo haldið til fjarlægari
staða og samhengið yrði þá öllum
Ijósara. Kosturinn sé m.a. sá að
nemandinn yrði hæfari til þátttöku
í grenndarsamfélaginu. „Ekkert
bendir til annars en að skólástarfaf
þessu tagi geti orðið fjölbreytt og
margvíslegar kennsluaðferðir bjóð-
ast vegna þess að farið er frá hinU
nálæga til hins fjarlæga; frá .hinu
þekkta til hins óþekkta; frá hinu
hlutstæða til hins óhlútstæða.
Vinnulagið getur verið ýinist ein-
staklingsnám, hópvinna, þema-
vinna, söguaðferð eða hefðbundið
bóknám. Samþætting námsgreina
styrkir þær innbyrðis og samvinna
heimila, skóla og stofnana leiðir til
aukins gagnkvæms skilnings," seg-
ir hann.
Það að leik- og grannskólar era
komnir alfarið undir stjórn sveitar-
félaganna krefst náins samstarfs
með skólafólki og sveitarstjórnar-
mönnum, sem aftur vísar veginn til
nýi’ra möguleika í námsefnisgerð,
að mati Braga. „Skólar eiga að
sækjast eftir fjármunum tO nám-
sefnisgerðar sem byggist á heima-
byggð nemenda og umhverfi, meðal
annars með þeim rökum sem kynnt
hafa verið hér, og vonandi bregðast
forráðamenn viðkomandi sveitarfé-
laga vel við.“
Að skilgreina staðarmenningu
og þau viðfangsefni sem finnast
á hverjum stað er ekki eins erf-
itt og virðast kann við fyrstu
sýn. í raun má ganga út frá
grundvallarsetningpi flestra
uppeldisfræðikenninga: Hvað
er barn? Við breytum spurning-
unni aðeins á þann veg að við
spyrjum: Hvað er Siglufjörður,
Arskógsströnd, Akureyri,
Höfðahverfí, o.s.fiv., allt eftir
því hvar við erum stödd. í svar-
inu liggur Iausnin og okkar er
aðeins að opna augun fyrir
henni. Við þurfum og eigum að
taka mið af því mannlífi sem er
og hefur verið lifað á viðkom-
andi landsvæði ásamt því að
gefa sérstakan gaum að land-
fræðilegu og náttúrufræðilegu
umhverfí. Sé það gert verða
viðfangsefnin óþrjótandi. Bragi
nefnir má fáein augljós dæmi:
• Örnefni - af hverju heita
Siglufjörður, Hauganes, Þór-
unnarstræti og Grýtubakki
þessum nöfnum?
• Náttúrunytjar til lands og
sjávar - hvernig hafa menn nýtt
og nýta náttúrulegt umhverfi
sitt til lofts, láðs og lagar?
• Fólksflutningar og fjöi-
skyldusaga - búferlafiutningar
úr dreifbýli í þéttbýli, af lands-
byggð á höfuðborgarsvæði, frá
fslandi til útlanda og áhrif
þessa á einstaklinga og fjöl-
skyldurþeirra.
• Umhverfísmengun og um-
hverfisvemd - hvaða áhrif hafa
athafnir mannanna í nútíma-
samfélögum á náttúrulegt um-
hverfí þeirra?
Heimahagar
með tilvísun
í heimsbyggð