Morgunblaðið - 29.04.2000, Blaðsíða 60

60 LAUGARDAGUR 29. APRÍL 2000
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
1SÓSÍALISTAR OG SOVÉTRÍKIN -
OG ENN ER RIFIST UM PENINGA
HALLDÓR Jakobsson fyrrverandi
forstjóri Borgarfells birti tvær langar
greinar hér í blaðinu 15. og 16. apríl
þar sem hann fáraðist yíir því sem
hann nefndi kaldastríðsáróður um
Rússagull. Halldór beindi spjótum
sínum meðal annars að bók minni
Kæru félagar. I staðhæfingum hans
um bókina gætir misskilnings og
rangtúlkana sem nauðsynlegt er að
leiðrétta.
Tengsl við Sovétrfkin:
Fjárstyrkir ekki aðalatriðið
Bókin Kæru félagar er árangur
rannsókna sem ég hef stundað undan-
farin ár. Þessar rannsóknir hafa
snúist um sögu og þróun hreyfingar
kommúnista og sósíalista á íslandi og
hef ég einkum beint athyglinni að
tengslum hreyfingarinnar hér við Al-
þjóðasamband kommúnista og
Kommúnistaflokk Sovétríkjanna.
Niðurstaða mín er sú að þessi tengsl
hafi um margt mótað hreyfinguna hér
á íslandi og verið furðu snar þáttur í
þróun hennar allt til þess að Samein-
ingarflokkur Alþýðu - Sósíalistaflokk-
urinn var lagður niður. Þessu hafa
margir fyrrum félagar í Sósíalista-
flokknum neitað harðlega og þráfald-
lega. Heimildir sem ég hef undir
höndum sýna hinsvegar svo ekki
verður um villst að ég hef rétt fyrir
mér í öllum meginatriðum. Skjöl af
ýmsu tagi sem ég hef kannað í skjala-
söfnum í Rússlandi og
áður tilheyrðu Utanrík-
isráðuneyti Sovétríkj-
anna, Alþjóðasambandi
kommúnista, Kommún-
istaflokki Sovétríkjanna
og Rithöfundasambandi
Sovétríkjanna leiða öll
til sömu niðurstöðu:
Tengslin austur voru
náin og mikilvæg fyrir
hreyfingu kommúnista
innan Alþýðuflokksins
1920-1930, fyrir Komm-
únistaflokk Islands
1930-1938 og fyrir Sós-
íalistaflokkinn 1938-
1968.
í umræðum um þessi
mál hættir mönnum til að einblína á
einn þátt þessara tengsla: Peningana.
Sumir eru svo blindir á sögulegt mik-
ilvægi tengslanna að halda að þetta
snúist allt um peninga. Halldór Ja-
kobsson er því miður einn þeirra.
Grein hans ber vitni um það viðhorf
að öll umfjöllun um hin nánu Sovétt-
engsl sósíalista sé tal um krónur og
aura: Hvað þeir hafi fengið mikla pen-
inga og hvaðan og hvort þeir peningar
séu meiri heldur en pólitískir and-
stæðingar þeirra kunni að hafa fengið
frá öðrum. En peningar eru að mínu
áliti ekki aðalatriðið. Þó að Sósíalist-
aflokkurinn hafi hagnast fjárhagslega
á sambandinu við Sovétríkin voru þeir
aurar ekki ástæðan fyrir því að sam-
bandinu var haldið. Meginástæðumar
voru tvær: Hugmyndafræðilegar ræt-
ur flokksins og sú trú Einars Olgeirs-
sonar formanns flokksins, Lúðvíks
Jósepssonar og sumra nánustu
samstarfsmanna þeirra að trúnaðar-
tengsl við sovéska kommúnistaflokk-
inn sköpuðu sósíalistum einstakar að-
stæður til að hafa áhrif á
viðskiptatengsl landanna og þar með
á efnahagslega aíkomu Islands.
Heimildagildi
sovéskra skjala
Eftir að ég byijaði að skrifa Kæru
félaga gerði ég mér ljóst að mér yrði
h'tið gagn að viðræðum við þá menn
sem mest höfðu vitað um Sovéttengsl-
in. Furðuleg afneitun einkenndi við-
brögð flestra sem ég ræddi við og
mikill vilji til að draga trúverðugleika
Nú er tækifærið.
til að eignast ekta pels
Öðruvísi Ijós og klukkur Síðir leðurfrakkar
Handunnir dúkar og rúmteppi
Sófasett og þrjú borð á
aðeins kr- 157.000
Viðskiptanetið Fákafeni (Bláu húsin), s. 588 4545 |
Sigurstjama
heimilda minna í efa.
Þessvegna ákvað ég
strax haustið 1995 að
notast ekld við viðtöl að
heitið gæti og afinarka
efnistökin í bókinni við
þær heimildir sem ég
hafði fengið aðgang að í
rússneskum skjalasöfn-
um.
Halidór Jakobsson
gengur lengra en aðrir
hafa gert í því að draga
sannleiksgildi heimilda
minna í efa þegar hann
slær því fram að skjölin
Jón kunni að vera folsuð. Sú
Ólafsson hugmynd er svo fráleit
að manni finnst varla
taka því að mótmæla henni. Hvernig í
ósköpunum gæti nokkrum dottið í
hug að falsa skjöl um efni sem er jafn
smávægilegt frá alþjóðlegu sjónar-
miði og viðræður íslenskra stjóm-
málamanna við Rússa? Varla getur
verið mikil gróðavon í slikri starfsemi.
Almennt heimildagildi sovéskra
skjala um flokkstengsl er hvorki
meira né minna en gengur og gerist
um slík plögg. Það er að sjálfsögðu
bamaskapur að halda að lýsingar sem
koma fram í slíkum gögnum séu ná-
kvæmar eða að öllu leyti réttar og
auðvitað verður maður að hafa í huga
að skýrslur era alltaf skrifaðar í ein-
hverjum tilgangi sem oftast hefur
áhrif á áherslur og efnisval. Þetta
veldur því að maður verður alltaf að
túlka heimildimar af varkámi og taka
þeim með fyrirvara. Þetta tel ég mig
hafa gert og ekkert sem Halldór segir
í greinum sínum bendir til að ég hafi
dregið rangar eða skakkar ályktanir
af heimildum mínum.
Rússagull
Greinar Halldórs fjalla eingöngu
um fjármálatengsl íslenskra sósíalista
við Moskvu og virðist tilgangur hans
fyrst og fremst vera sá að sýna fram á
að Sovétmenn hafi lítið eða ekkert
geta hjálpað sósíalistum hér fjárhags-
lega. Þetta er alrangt. Sovétmenn
veittu íslenskum sósíalistum talsverð-
an fjárstuðning um áratuga skeið. En
Halldóri er einnig í mun að gera það
ljóst að fyrirtæki hans Borgarfell hafi
aldrei getað stutt Sósíalistaflokkinn
að ráði jafnvel þó að fyrirtækið hafi
upphaflega verið stofnað í því skyni.
Eg tel mig ekki gera meira úr fjár-
streymi frá fyrirtækjunum í bók
minni en efni standa til. Eins og
glöggur lesandi mun vafalaust átta sig
á nefni ég aldrei neinar upphæðir sem
Heiðmörk 50 ára
Fuglaskoðun og
fræðslustígur vígður
Sunnudaginn 30. apríl kl. 13.30 verður
nýr fræðslustígur vfgður f Heiðmörk.
Sparisjóöur vélstjóra hefur kostaö gerð 45
fræösluskilta sem sett hafa verið upp.
í framhaldi af því verður farið í gönguferð
eftir stígunum og verða fugla- og
skógfræðingar f feröinni.
'Allir velkomnir og munið eftir sjónaukanum'
Ferð frá Mjódd kl. 13.00.
Athöfnin verður við áningarstaðinn
við Helluvatn og gengið þaðan.
Samstarfsaðilar eru:
Sparisjóður vélstjóra
Fuglaverndarfélag íslands,
Reykjavík, menningarborg Evrópu árið 2000.
Skógræktarfélag
Reykjavíkur Á
www.heidmork.is.
Heimildir sem ég hef
undir höndum sýna
hinsvegar svo ekki
verður um villst, segir
Jón Ólafsson, að ég
hef rétt fyrir mér í
öllum meginatriðum.
rannið hafi frá fyrirtækjum sósíalista
til flokksins. Það sem kemur fram í
bókinni um tengslin við Jressi fyrir-
tæki er einkum að formaður Sósíalist-
aflokksins, Einai- Olgeirsson, hafi
stöðugt reynt að fá Sovétmenn tíl að
eiga viðskipti við þau og veita þeim
sérstaka fyrirgreiðslu. Viðskipti vora
í augum Einars aðferð til að styrkja
Sósíalistaflokkinn en ekki vakti síður
fyrir honum að styrkja atvinnustarf-
semi sem sósíalistar vora viðriðnir.
Halldór býsnast mikið yfir upptaln-
ingu í bók minni á aðferðum til að
styðja sósíalista fjárhagslega. Þó var
öllum aðferðunum beitt og er það rak-
ið í bókinni. Það er annað mál að sum-
ar aðferðimar kunna að hafa skilað
minna fé í kassann þegar upp var
staðið en vonir stóðu til. Tillögur Ein-
ars Olgeirssonar um viðskipti við fyr-
irtæki sósíalista vora miklu stórfeng-
legri heldur en raunhæft gat talist.
Áhugi Sovétmanna á stórviðskiptum
við fyrirtæki sósíalista var takmark-
aður þó að þeir lýstu stöðugt yfir vilja
til að styðja við bakið á þessum fyrir-
tækjum og stuðla þar með að því að
þau gætu fjármagnað starf flokksins
að einhverju leyti. Þetta kemur ágæt-
lega fram í samningum um bifreiða-
innflutning frá Sovétríkjunum. Þó að
Einar færi þráfaldlega fram á að þessi
viðskipti yrðu fengin flokkshollu fyr-
irtæki var engu að síður samið við að-
ila óháða flokknum.
Sum framlög Sovétmanna vora alls
ekki leynileg og á það einkum við um
greiðslur vegna bókaútgáfu. Það var
að sjálfsögðu ekkert því til fyrirstöðu
að afgreiða slík framlög með eðlileg-
um hætti, svo sem með bankayfir-
færslum, ekki síst þegar opinberlega
var um að ræða lán. Styrkurinn var
aftur á móti fólginn í því að afskrifa
lánin síðar. Dæmi um það era rakin í
bókinni í nokkram smáatriðum.
Tengsl Halldórs við sendiráð Sov-
étmanna vora nokkrum sinnum til
umræðu í samtölum Einars Olgeirs-
sonar við sendiherra hér. Einar hvatti
mjög til þess að Halldóri væra fengin
,/lfmcdisþakkir
Hjartanlega þökkum við öllum, sem glöddu okkur
með heimsóknum, gjöfum og skeytum á 50 ára
hjúskaparafmœli okkar 20. apríl sl.
Þá ekki síst bömum okkar, tengdabömum og öll-
um þeim, sem lögðu sitt af mörkum til að þessi
dagur gœti orðið okkur ógleymanlegur.
Megi Drottinn blessa ykkur öll.
Emrni og Gulla,
Ríchardsdóttír,
nyrtír og farðarí,
:ð störf á Trít háraðgerðarstofu.
á Monroe og Kristu.
■ á hársnyrtingu og förðun.
vænleg umboð en Rússar sáu á því
ýmsa vankanta, ekki síst meint
áhugaleysi Halldórs sjálfs um að eiga
viðskipti við sovésk fyrirtæki. Allt
kemur þetta fram í bókinni og er und-
arlegt af honum að láta eins og annað
sé gefið í skyn. í einu samtalinu er
meira að segja tekið fram að flokkur-
inn hafi „afar takmarkaðan hagnað af
fyrirtækinu“ og er þá átt við fyrirtæki
það sem Halldór stjómaði, Borgarfell
(sjá Kæru félagar bls. 296). Mergur-
inn málsins er sá að Halldór hefur
sennilega haft litla vitneskju um ár-
angurslausar tilraunir Einars 01-
geirssonar til að afla fyrirtæki hans
viðskipta. Ég hef engar heimildir um
bein tengsl Halldórs við Sovétmenn.
Allt sem fram kemur um hann í þeim
skjölum sem ég hef haft aðgang að
varðar málaleitanir Einars.
Halldór Jakobsson sá um margvís-
leg fjármál fyrir sósíalista en hann var
ekki í hópi þeirra sem höfðu vitneskju
um leynilegar viðræður og samninga
Einars Olgeirssonar við fulltrúa So-
vétmanna. Það kemur ekki á óvart að
Halldór hafi ekki vitað af sovésku fé
sem forastumenn Kommúnistaf-
lokksins og síðar Sósíalistaflokksins
kunna að hafa þegið frá Sov-
étríkjunum. Af augljósum ástæðum
er afar ólíklegt að slíkt fé hafi verið
fært til bókar og Halldór virðist ekki
frekar en aðrir félagar í Sósíalista-
flokknum hafa veitt hinum tíðu ferð-
um forastumanna flokksins í sendiráð
Sovétmanna og reglulegum ferðum
þeirra til Sovétríkjanna sérstaka at-
hygli.
Halldór varar sig ekki á því í álykt-
unum sínum um Rússagull að austan-
tjalds höguðu menn máli sínu öðravísi
við innvígða heldur en hina sem áttu
ekki að vita um það sem gerðist í
innsta hring. Opinberlega var ekki
um neinn fjárstuðning að ræða og því
er augljóst að fyrispumum hans um
slíkan stuðning, sem hann kveðst hafa
haft uppi við embættismenn austan-
tjalds í eitt skipti, hlaut að vera svarað
neitandi. Og hvað sem líður annars
rökvísum ályktunum hans um að Sov-
étríkin og fylgiríki þeirra hafi ekki
búið við slíka efnahagslega velsæld að
vænta mætti fjárstuðnings til er-
lendra fyrirtækja og hreyfinga er
staðreyndin samt sú að fé var óspart
ausið í slíkar hreyfingar á vesturlönd-
um. Þetta er svo velþekkt nú, tæpum
tíu áram eftir upplausn Sovétríkj-
anna, að það er óþarfi að ijölyrða frek-
ar um það hér.
Reynsla kaldastríðsáranna
Þegar upp er staðið getur Halldór
ekki bent á neinar veralegar skekkjur
um fyrirtæki sem tengdust Sósíalista-
flokknum í bók minni. Ég harma það
að sjálfsögðu ef ónákvæmni gætir um
þær vörategundir sem Borgarfell
hafði umboð fyrir, en á hitt ber að líta
að slík ónákvæmni breytir engu um
heildarmyndina.
Þegar bókarhandritið var á loka-
stigum ætlaði ég mér að hafa sam-
band við nokkra þeirra sem koma við
sögu í kurteisisskyni. Ægir Ólafsson,
fyrram forstjóri Mars Trading Co.
var þá rúmfastur og gat af þeim sök-
um ekki átt viðtal við mig áður en ég
lét handritið frá mér. Ivar Jónsson
var of upptekinn til þess að við gætum
hist, en ég hafði ekki síst áhuga á
myndefni úr fórum MIR sem hann
hefur stýrt um áratuga skeið. Það var
klaufalegt af mér að gera ekki ítrek-
aðri tilraunir til að ná í Halldór sjálf-
an. En staðreyndin er sú, um það er
ég enn sannfærðari eftir lestur greina
Halldórs hér í blaðinu, að það hefði
engu breytt um niðurstöður bókar-
innar.
Það er svo annað mál að ef kalda-
stríðshamminn rennur nú einhvem-
tímann af Halldóri og samferðamönn-
um hans sem lifðu hina merkilegu
tíma þegar hugmyndafræðileg átök
skiptu heimspólitíkinni í tvennt og
hollusta við sósíaUsmann var milljón-
um manna djúpt alvöramál, þá hafa
þeir auðvitað frá miklu að segja. Ég
óska þess að reynsla kaldastríðsár-
anna komist inn í sögubækur en því
miður er það svo að margir beinii- og
óbeinir þátttakendur í Kalda stríðinu
heyja það enn og af furðulega miklum
hita.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Hugvísindíistofnunnr Háskóla
íslands