Morgunblaðið - 18.07.2000, Qupperneq 33

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 18. JÚLÍ 2000 33
LISTIR
Bukhara endurreist
GESTIR oggangandi ráfa hér um milli súlna í borginni
Bukhara í Úsbekistan. Borgin er illa farin enda hafa
sól, vindur og regn farið um hana óblíðum höndum í
nokkrar aldir.
Yfírvöld í tísbekistan hafa nú fullan hug á að veita
varðveislu Bukhara meiri athygli en borgin var eitt
sinn miðstöð íslamskra lista og fræða. Þúsundir af
moskum er að finna í Bukhara, sem og íslamska skóla,
markaði og aðra sögufræga staði sem allir þurfa á mis-
mikilli aðhlynningu að halda.
Blasið
til bardaga
TOJVLIST
Hallgrímskirkja
ORGELTÓNLEIKAR
Spænsk orgelverk eftir Cabezón,
Bruna, Cabanillas, Guridi, Juliá
o.fl. José L. Gonzáles Uriol frá
Santiago de Compostela, orgel.
Sunnudaginn 16. júlíkl. 20.
TÓNLEIKARÖÐ Hallgríms-
kirkju, Sumarkvöld við orgelið, ber á
þessu menningarborgarári svipmót
af systurmenningarborgunum níu,
sem hver á frátekið kvöld
á þessu sumri. Á sunnudaginn var
komið að Santiago de Compostela á
NV-horni Spánar, sem hingað sendi
José L. Gonzáles Uriol, orgel- og
sembalprófessor í tónlistarháskólan-
um í Zaragoza. Organistinn mun
sérfræðingur í fomtónlist Iberíu-
skaga og bar dagskráin samsvarandi
keim af því með verkum frá endur-
reisnar-, snemm- og miðbarokktíma,
auk tveggja frá 20. öld í lokin. Óhætt
er að segja að fengur hafi verið að
þessum spænsku verkum, enda
spænsk orgeltónlist ekki oft á boð-
Frá heiðni til kristni
BÆKUR
Trúarbrögð
KRISTNITAKAN
Á ÞINGVÖLLUM
Aðdragandi og afleiðingar eftir
Gunnar Kristjánsson. 72 bls. Mál
og menning. Prentun: Oddi hf.,
Reykjavík, 2000.
HÖFUNDUR ber í upphafi fram
þessar tvær spurningar: »Hvemig
gat þjóðin tekið svo mikla og afdiifa-
ríka ákvörðun á þann friðsama og
skynsamlega hátt sem heimildir lýsa?
Hvaða þættir málsins skiptu mestu í
þeirri atburðarás?« Hvomgri spurn-
ingunni er unnt að svara beint og af-
dráttarlaust. Til þess skortir heimild-
ir. En með því að styðjast við
íslendingabók Ára fróða, önnur forn-
rit sem ekki geta talist jafnáreiðanleg
og geta síðan í eyðumar leitast höf-
undur við að bregða upp heildarmynd
af því sem raunverulega gerðist. Eftir
að hafa vegið og metið heimildir sínar
rekur hann sögu landnámsins og fer
jafnframt ofan í grunnhugmyndir
ásatrúarinnar. Þá sýnir hann fram á
hvemig trúariðkun heiðinna manna
tengdist goðaveldinu á söguöld. Al-
þing á Þingvelli var þá allt í senn,
þjóðþing, dómstóll, lagaskóli og al-
menn samkoma. »Þar hafðist fólk við
í búðum sem vom hlaðnar úr grjóti og
torfi en yfir þær var síðan tjaldað með
vaðmálsdúk,« segir höfundur. Svo
víða er þinghalds getið í fornum ritum
að ætla mætti að heimildir greini frá
hverju einu sem þar fór fram. Því fer
þó fjarri. Fornir sagnaritarar sögðu
frá því einu sem þeir töldu vera í frá-
sögur færandi. Þar með horfðu þeir
oftast framhjá smáatriðum hvers-
dagslífsins. Til dæmis er ekki vitað
með vissu hvemig búðimar vora
gerðar. Sagnfræðingar hafa haft á því
mismunandi skoðanir. Allt hefur það
verið reist á getgátum. Grasi grónar
búðatóftir, sem enn sér merki, era frá
síðari öldum þegar þing var fámennt
ogþjóðin örsnauð.
Itarlegast segir höfundur frá
kristnitökunni sjálfri, og þá ekki hvað
síst þætti Þorgeirs Ljósvetningagoða
við lausn málsins. Máttu þá undur
heita að takast skyldi að forða frá
ófriði. í íslendingabók segir að Síðu-
Hallur »keypti að Þorgeiri lögsögu-
manni, að hann skyldi upp segja, en
hann vas enn þá heiðinn«. Um þetta
segir höfundur: »Með því er þó ekki
sagt að Hallur hafi greitt Þorgeiri
fyrir að hafa ákveðna skoðun á málinu
þótt sumir fræðimenn líti svo á.
Hugsanlegt er að þama hafi verið um
viðtekna venju að ræða, honum er
einfaldlega greitt fyiir embættis-
verk.« Þeir ónefndu fræðimenn, sem
höfundur skírskotar þarna til, hafa
misskilið sögnina að kaupa. Hún
merkir þama að semja. Síðu-Hallur
samdi við Þorgeir. Það er að vísu rétt
að lögsögumanni - eina embættis-
manni þjóðaiinnar - vora greidd
nokkur laun, það er að segja hluti af
lögréttufé og sakeyri. Hvort einhver
hefur þægt Þorgehi íýiir þetta extra-
verk hans skal ósagt látið. Svo mikið
er þó víst að orð Ara gefa enga vís-
bending í þá áttina. Höfundur veltir
fýrir sér hví Þorgeir skyldi leggjast
undir feld áður en hann kvað upp
úrskurð sinn. Hallast hann að skoðun
Jóns Hnefils Aðalsteinssonar að til
þess hafi legið trúarlegar ástæður.
Þetta hafi með öðram orðum verið
»trúarathöfn sem gaf goðanum guð-
legt umboð til að taka ákvörðun sem
heiðnfr menn urðu að sætta sig við«.
Fávíslegt væri að bera brigður á
þessa kenning nú - þúsund áram síð-
ar. En goðinn hefur fráleitlega dorm-
að í neins konar dáleiðslu undir feld-
inum. Hann hlaut að hugsa ráð sitt og
þjóðarinnar. Fyrst og fremst hefur
hann þó verið að bíða meðan öldumar
lægði. Bjöm M. Olsen sagði eitt sinn í
gamni að auðvitað hafi Þorgefr notað
næðið til að yrkja Völuspá! Hvað sem
því líður má benda á óteljandi dæmi
þess í veraldarsögunni að valdamenn
hafi farið líkt að þegar svipaðan vanda
bar að höndum. Þótt ekki hafi þeir
lagst undir feld að vísu!
Gunnar Kristjánsson bendir á, og
endurtekur það nokkram sinnum í
bók sinni, að ásatrúin hafi þegar verið
tekin að veikjast áður en kristni var
lögtekin. Því hafi trúarskiptin ekki
verið það tilfinningamál sem ella hefði
orðið. Sú er að sönnu skoðun flestra ef
ekki allra sagnfræðinga. Kristin trú
var að færast norður á bóginn, jafnt
og þétt. Islendingar máttu vita að
þefr yrðu að taka við henni fyrr eða
síðar. Gætnir menn hafa litið svo á að
úr því sem komið var ættu þeir ekki
annars úrkosta. Eftir valdatöku Ólafs
konungs Tryggvasonar var málið orð-
ið brýnt. Höfundur rekur allítarlega
þátt hans í framvindunni, gíslatöku
hans í Noregi og loforð það sem Gizur
og Hjalti gáfu honum áður en þeir
héldu til íslands. Aðstæður hér og í
Noregi vora þó með ýmsum hætti
ólíkar. Þar var jafnframt verið að
beijast um völd. Héraðshöfðingjar
hlutu að óttast um vald sitt og spyrna
við fæti. Hingað náði annur konungs
ekki með sama hætti. Konungur gat
ekki beinlínis hlutast til um íslensk
málefni. En hann gat hótað íslend-
ingum einangran. Og það hreif.
Höfundur bendir réttilega á að það
hafi tekið kirkjuna ærinn tíma að
koma sér fyrir hér í landinu. Sigurður
Nordal taldi að með kristnitökunni
hafi Islendingar fremur verið að af-
sala sér ásatrú en að taka við hinum
nýja sið. Jafnfiramt tók hann dæmi af
því tiltæki Þorgeirs að varpa skurð-
goðunum úr hofi sínu í Goðafoss.
Gunnar Kristjánsson minnir á að sag-
an sé þjóðsaga, Nordal taldi að hún
mundi upphaflega til orðin sem skýr-
ing á ömefninu. En þjóðsögur búa
einnig yfir sínum vísdómi þó þær séu
ekki sannar í bókstaflegum skilningi.
Svo mikið er víst að hugmyndaheim-
ur heiðninnar hvarf ekki í einu vet-
fangi með kristnitökunni. Höfundur
hafnar ekki þeirri tilgátu að hofunum,
sumum hverjum, hafi verið breytt i
kirkjur. Það er ekki útilokað, en ekki
beinlínis sennilegt. Mikið er til í því
sem höfundur segir að »kristnin tók
upp margt það besta úr menningu
fomþjóðanna, t.d. Rómverja og
Grikkja og því er ekki fjarri lagi að
svipað hafi gerst hér«. Því má þá
bæta við að með mörgu því besta
fylgdi sitthvað verra. Vígamenn kon-
unganna, Ólafs Tryggvasonar og Ól-
afs Haraldssonar, vora enginn hjálp-
ræðisher!
í síðustu köflunum segir höfundur
frá stofnun biskupsstólanna, fyrstu
biskupunum og tilkomu klaustranna.
Hann minnir á að kristnitökunni hafi
ekki fylgt nein tilfærsla valds í land-
inu. Goðarnir, sem áður stýrðu blót-
um, reistu fýrstu kirkjumar og sáu
um helgihaldið. Ogfyrstu biskupamir
vora af grónum höfðingjaættum. Árið
1096 voru samþykkt tíundarlög. Þar
með vora kfrkjunni tryggðar fastar
tekjur. Gunnar Kristjánsson telur at-
hyglisvert að sú lagasetning skyldi
ekki valda hér ófriði sem í öðram
löndum. Skýiingin er þó nærtæk.
Kirkjan naut friðai- meðan ekki var
raskað við ættaveldinu. Smámsaman
tók að hilla undir nýja tíma. Eða eins
og höfundur orðar það: »Með kirkj-
unni komu skólar og bækur, vísindi
ogfræði.«
Höfundur vitnar að lokum í ónefnd-
an sagnfræðing sem sagt hafi »að
kirkjan hafi flutt siðmenninguna til
íslands«. Ennfremur skírskotar hann
til ummæla Njáls sem taldi að »hinn
nýi átrúnaður muni vera miklu betri«.
Njáll var bæði vitur og forspár. Ef
horft er til kærleiksboðskapar kfrkj-
unnar má ætla að hann hafi skjótt
getað tileinkað sér kristilegt hugar-
far. En fleiri söguhetjur snerast á
sömu sveif, þeirra á meðal Mörður
Valgarðsson. Hann var líka vitur og
forsjáll, en varla að sama skapi kristi-
legur. íslendingum mátti vera full-
Ijóst að kirkjuvaldið mundi flytja með
sér fleira en miskunn og hjálpræði.
Kirkjan var orðin alþjóðleg valda-
stofnun. Það áttu íslendingar sem
aðrir eftir að reyna.
Af langri heimildaskrá má ráða að
höfundur hafi víða leitað fanga.
Prentvillur era fáar en nokkuð um
endurtekningar. Textinn er alþýðleg-
ur en sums staðar óþarflega orðmarg-
ur. Endurritun hefði orðið til bóta.
Frá útgefandans hendi hefur fátt ver-
ið til sparað að þessi litla kilja mætti
verða hin ásjálegasta.
Erlendur Jónsson
stólum hérlendis, þar sem norður-
þýzki skólinn hefur lengst af verið í
forgranni þegar eldri orgelverk era
annars vegar.
Það er af sömu sökum ekki ýkja
útbreidd vitneskja hér um slóðir að
Spánn var meðal fýrstu landa álfunn-
ar til að leggja fram orgelbókmennt-
ir. Þótt ekki hafi góðmálmar Suður-
Ameríku orðið til langvarandi auð-
sköpunar á Spáni í klingjandi mynt -
einhverra hluta vegna virðast nyi-ðri
siglingarþjóðir Evrópu hafa hagnazt
meir á þeim en sjálfir frumöflunar-
mennirnir - þá skilaði auður landa-
fundanna sér varanlega að einu leyti,
með fjölda vandaðra orgela sem víða
vora smíðuð á Spáni allt frá önd-
verðri 16. öld. Og tónsmíðar Spán-
veija urðu snemma blómlegar að
sama skapi. Þekktastur framherja er
Antonio de Cabezón (1510-66), eftir
hvem Uriol lék Pavana con su glosa.
í verkinu skiptust á þýðar tréflautu-
raddir og hvæsandi regal-kenndar
tunguraddir í ósviknum endur-
reisnaranda, þó að hrynjandi virtist
ekki sérlega taktföst í flutningi mið-
að við að um dans var að ræða, þótt
hægferðugur væri.
I tveim stykkjum eftir Pablo
Brana (1611-79), Tiento de bajo de
primer tono, þar sem laglína var í
bassa, og Tiento sobre la letania de la
virgine, mátti heyra spænskan mið-
barokkstíl, sem flíkaði m.a. snemm-
bærari sekvenzanotkun en norðar í
álfu, auk þess sem stíllinn mótaðist
af sérkennilegri samsköran eldri
spænskra orgela á bassa og diskant í
eitt hljómborð. Upphafstónar „Heil
dir im Siegeskranz/God save the
King“ (eða því sem næst) festu annað
miðbarokkverk í minni, Pasacalles
de primo tono eftfr Juan Cabanillas
(1644-1712), helzta tónskáld Spán-
veija á 17. öld. Tilbrigðaverk eins og
titillinn segir, en að virtist heldur
lausara í formi en álíka N-Evrópu-
smíðar frá sama tíma.
Tveir ókunnir höfundar vora
næstir á dagskrá. Eftir rólegt og
íhugult verk frá 17. öld kom krass-
andi „bardagalýsing“ í punkteraðri
mars-hrynjandi í upphafí með mikilli
skotfimi í formi stakkató-bassa-
hljóma á spænsku trompetum Klais-
orgelsins. Það vantaði eiginlega bara
svartapúðursreykinn. Verkið, „La
grand batalla de Marengo“, kvað frá
því kringum aldamótin 1800, og ef
marka má heitið er vísað til Mar-
engofundar 14.6. 1800, þar sem
Desaix hershöfðingi lét hin frægu
orð falla við Napóleon: „Orrustan er
töpuð, en tími gefst til að vinna nýja“.
Eftir þetta hressilega verk, sem
oftlega kitlaði brosvöðvana, ekki sizt
með kostulegum „lírakassapolka"
undir lokin í skemmtilega litríkri og
dýnamískri registran, kvað við ann-
an og bljúgari tón í Variaciones
sobre un tema Vasco eftir einn
fremsta tónhöfund Spánverja á öld-
inni sem senn er úti, Jesús Guridi
(1886-1962). Tónmálið stóð greini-
lega í þó nokkurri þakkarskuld við
frönsku impressjónistana, en sjálft
stef hinna fjölbreyttu tilbrigða
hljómaði í mínum eyram nánast sem
dæmigert sænskt þjóðlag.
Hvorki þar né í síðasta verki dag-
skrár, Tocata eftir Bernando Juliá (f.
1922), skorti organistann hugvits-
semi í nýtingu á raddvalsdýrð Hall-
grímsorgels. Þó var tokkatan sýnu
hvassar registrað; afar fersk og
orkufrek tónsmíð sem var ljómandi
vel leikin. Að svo miklu leyti sem
heyra mátti fyrir víst í gímaldsheyrð
guðshússins á Skólavörðuholti.
Ríkarður Ö. Pálsson
MEISTARAEFNI Viðinn skal vanda,
Timbursala í takt við tímann í það sem lengi á að standa.
Sími 577 1770 og 895 5882 Meistaraefni er ný timburverslun í Gufunesi.