Morgunblaðið - 05.08.2000, Blaðsíða 34

34 LAUGARDAGUR 5. ÁGÚST 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
í FARARBRODDI
í FIMMTÍU ÁR
Af þeim 157 einleikurum og einsöngvurum sem komu fram á ný-
afstaðinni Bach-hátíð í Leipzig nýtur enginn meiri virðingar í tón-
listarheiminum en hollenski sembal- og orgelleikarinn Gustav
Leonhardt. Halldór Hauksson tók hann tali.
Gustav Leonhardt
EGAR einvalalið þátt-
takenda í pallborðsum-
ræðum um túlkun á
tónlist Bach var kynnt
á tónlistarhátíðinni í
Leipzig varð maður áþreifanlega
var við þá virðingu sem hollenski
sembal- og orgelleikarinn Gustav
Leonhardt nýtur: Leonhardt var sá
eini sem viðstaddir heiðruðu með
lófataki. Hann hefur líka um ára-
tugaskeið verið meðal forvígis-
manna þróunar sem hefur ger-
breytt því hvemig menn líta á og
flytja gamla tónlist. „Uppruna-
stefnan" hefur þetta verið kallað á
íslensku. Markmiðið var að lyfta
oki rómantískrar hefðar af barokk-
tónlist. I því augnamiði var leitað í
þær heimildir sem til eru um flutn-
ingsmáta liðinna alda og síðan
reynt að fylla í þekkingareyður
með hugmyndaauðgi og innsæi.
Ennfremur grófu menn upp þau
hljóðfæri barokktímans sem enn
voru heilleg og löppuðu upp á þau
eða smíðuðu eftirlíkingar af þeim.
Þessi viðleitni mætti háðsglósum úr
ýmsum áttum í byrjun, en hefur nú
rutt sér svo til rúms að fullyrða má
að flestir þeir tónlistarmenn á
heimsmælikvarða sem einbeita sér
að flutningi tónlistar frá miðöldum,
endurreisnartímanum og barokkinu
aðhyllist hana að meira eða minna
leyti.
Leonhardt er ekki einungis
heimsfrægur hljóðfæraleikari og
stjórnandi (hópur hans Leonhardt-
Consort var ein af fyrstu uppruna-
sveitunum) heldur einnig virtur
fræðimaður. Hann er margfaldur
heiðursdoktor og hlaut Erasmus-
verðlaunin árið 1980. Hann hefur
unnið með mörgum af fremstu tón-
listarmönnum heims á sviði eldri
tónlistar og listinn yfir nemendur
hans er tilkomumikill. Það sama má
segja um skrá hljóðritana hans.
Þar ber hæst eitthvert stærsta út-
gáfuverkefni aldarinnar: „Das
Kantatenwerk", kirkjukantötur
Bachs, sem þeir Nikolaus Harn-
oncourt hljóðrituðu á áttunda og
níunda áratugnum.
Mér fannst liggja beint
við að hefja viðtal okk-
ar á því að tala um
kantötuupptökumar,
enda hef ég notað þær mikið í
starfi mínu sem útvarpsmaður.
Kantötuverkefni ykkar Ham-
oncourts hlýtur að teljast meðal
mestu þrekvirkja útgáfusögunnar.
Hver átti hugmyndina að þessari
útgáful
„Þetta var hugmynd Wolfs Er-
icksonar hjá Telefunken í Ham-
borg. Bæði ég og Harnoneourt
höfðum gert nokkrar stakar upp-
tökur með honum. Á einhvern
furðulegan hátt fékk hann stjórn
fyrirtækisins með sér og ákveðið
var að ráðast í þetta mikla verk-
efni. Upphaflega var ætlunin að
hljóðrita allar kantöturnar á sex ár-
um, en þegar upp var staðið tók
það sautján ár. Það var líka eins
gott, maður hefði kannski orðið
þreyttur á þessu annars. Þótt við
tækjum fyrir ný verk í hvert skipti
hefði verið erfitt að mæta í upp-
tökur í hverjum mánuði. Undir lok-
in tókum við bara upp í u.þ.b. viku
á ári.“
Þetta upptökuverkefni var sér-
stakt að því leyti að tveir stjóm-
endur vom að verki. Hver ákvað
hvor ykkar stjórnaði hvaða kant-
ötum?
„Það var nú einfaldlega þannig
að við Hamoncourt töluðumst við í
síma einu sinni á ári og spurðum
hvor annan: „Vilt þú taka þessa
kantötu?“ „Mig dauðlangar til að
taka þessa kantötu, er það í lagi?“
o.s.frv. Þannig skiptum við þeim á
milli okkar. Við tókum þær upp í
röð Bachverkaskrárinnar, BWV,
þótt sú röðun hafi í raun enga þýð-
ingu. Við vissum þó alltaf hvaða
verk voru næst á dagskrá. Það var
reyndar þannig að Harnoncourt og
hans fólk í Vín hafði fyrr aðgang að
barokktrompetum en við í Amster-
dam. Þess vegna var til að byrja
með engin spurning um hvor okkar
myndi stjóma kantötum þar sem
trompetar komu við sögu.“
Þekktir þú allar þessar tæplega
200 kantötur áður en upptöku-
tfmabilið hófst?
„Nei, ekki vel, þótt ég hafi
reyndar átt nótur að þeim öllum.
Sumar þekkti ég náttúrulega og
nokkrar hafði ég flutt, þótt ég hafi
aldrei varið miklum tíma í að
stjórna. Það var einfaldlega um það
að ræða að læra og undirbúa hvert
stykki gaumgæfilega þegar að því
var komið í röðinni."
Hverfum aftur til upphafs ferils
þfns. Bach hlýtur að hafa verið
hluti af tónlistarlífi þínu alveg frá
byrjun.
„Já, og það get ég þakkað for-
eldrum mínum. Þau eru ekki hljóð-
færaleikarar en miklir tónlistarvin-
ir. Ég fékk að fara með þeim á
allskonar tónleika frá því að ég var
lítill drengur og svo var leikin
kammertónlist heima. En faðir
minn var líka varaformaður
Bachfélagsins í Hollandi, sem hélt
vel þekkta og vinsæla tónleika. Á
æskuárum mínum flutti félagið sér
í lagi „H-moll-messuna“ og „Matt-
eusarpassíuna". Ég sótti þessa tón-
leika frá því að ég var 6-7 ára og
var meira að segja viðstaddur æf-
ingar. Ég var því stöðugt með tón-
list Bachs í eyrunum og hún hafði
mikil áhrif á mig. Þetta er grunnur-
inn að tónlistaráhuga mínum.“
Hvenær fórst þú svo að spila á
hljóðfæri?
„Ég byrjaði snemma að læra á
píanó. En foreldrar mínir voru á
þeirri skoðun að þegar barokktón-
list væri flutt, það var reyndar að-
allega um Bach og Telemann að
ræða því það var ekkert annað að
fá á þessum tíma, ætti að notast við
sembal. Þess vegna keyptu þau
sembal. Nú á dögum myndum við
ekki nota falleg orð um þann grip,
en á þessum tíma, fyrir seinna
stríð, tóku menn honum fegins
hendi. Sem lítill píanónemandi var
ég náttúrulega oft settur við þetta
hljóðfæri og nokkrum árum síðar,
þegar ég var 15 ára, fangaði það
hug minn allan. Það var á síðasta
ári stríðsins. Ég varð að fela mig
heima því Þjóðveijarnir reyndu að
senda alla vinnufæra menn í Hol-
landi í nauðungarvinnu. Það var
enginn skóli, sem var náttúrulega
yndislegt, ekkert rennandi vatn og
ekkert rafmagn. Ég var því heima
allan liðlangan daginn og þar stóð
þessi semball.“
Áttirðu nóg af nótum?
„Nei, en ég varð að láta mér
nægja það sem ég var með.“
Þú nefndir Bach og Telemann
hérna áðan, voru þeir virkilega
einu barokktónskáldin sem vom
þekkt á þessum tíma?
„Nei, ég hefði náttúrulega átt að
nefna Hándel líka. En nú er ég að
tala um tónskáld sem hægt var að
kaupa kammertónlist eftir á nótum
í Hollandi fyrir stríð. Þetta voru
reyndar bara þrjú verk eftir Tele-
mann, nokkur eftir Handel og fleiri
eftir Bach.“
Hvað um Telemann, hefurðu
leikið eða stjórnað verkum hans
að einhverju ráði? Hvað finnst þér
um hann?
Hann var óneitanlega at-
vinnumaður fram í fing-
urgóma, en tónlist hans
var kannski ekki alltaf
mjög innblásin. Það kom þó fyrir,
sérstaklega þegar hann skrifaði í
franska stílnum, þá gat hann gert
stórkostlega hluti. Tónlist hans ein-
kennist samt einum of mikið af
stöðluðu mynstri. Hann skrifaði lít-
ið sem ekkert fyrir sembal sem er
þess virði að leika, en af kammer-
tónlistinni get ég nefnt „Parísar-
kvartettana", það eru stórkostleg
stykki, og „Tafelmúsíkin“ er líka
virkilega fín. Ég hef nokkrum sinn-
um stjórnað hljómsveitarköflum úr
Tafelmusik."
Þú nefndir áðan að þú stjórnað-
ir ekki mikið. Hvenær hófst stjórn-
andaferill þinn? Langaði þig frá
upphafi til að verða stjórnandi?
„Nei, og ég hef enn engan metn-
að í þá áttina. Hlutimir höguðu því
bara þannig að ég stjórnaði þegar á
þurfti að halda. Þegar ég spilaði
með kammerhópnum mínum
stjórnaði ég ekki, heldur gaf með-
leikurum mínum bendingu við upp-
haf og lok hvers kafla. Önnur atriði
ræddum við á æfingum. Stundum
lékum við þó sembalkonserta Bachs
og þá stjórnaði ég með vinstri
hendinni, þegar þörf var á og mér
gafst færi, sitjandi við sembalinn.
Þannig hófst þetta. Það var bara
þegar ég flutti stærri verk með kór
sem ég stjómaði í raun og veru.
Bachkantöturnar vom t.d. meðal
fyrstu verka sem ég stjómaði."
Þegar þú hljóðritaðir kantöturn-
ar sast þú sjálfur við orgelið í
þeim köflum þar sem ekki var um
að ræða stóra hljómsveit eða kór.
Þetta gera margir aðrir eins og
nemandi þinn Ton Koopman og
nemandi hans Masaaki Suzuki. Er
eðlilegast að fara þessa leið þegar
Bach er fluttur?
„Nei, það er smekksatriði. Það er
náttúrulega auðvelt að koma þessu
í kring í upptökum. Þá era aríur
teknar upp einn daginn og kórkafl-
ar þann næsta og hægt er að raða
saman þeim köflum sem mögulegt
er að stjórna frá hljóðfærinu. Þetta
er hinsvegar allt heldur snúnara á
tónleikum. Ef hópurinn er stór eða
ef salurinn er þannig að tónlistar-
mennirnir eiga erfitt með að heyra
hver í öðram er betra, já í raun
nauðsynlegt, að hafa stjórnanda.
Ég hef þó engar reglur um þetta.“
Hvað finnst þér um þennan hátt
sem hafður er á í upptökum, þar
sem verkin em hljóðrituð í bútum,
sem er svo raðað í rétta röð eftir
á?
Það verður að dæma út frá
útkomunni. Maður verður
bara að sætta sig við að
þetta er fjárhagsleg og
skipulagsleg nauðsyn. Ef við erum
að taka upp þrjár kantötur á einni
viku og tenóreinsöngvarinn kemur
frá London tökum við auðvitað alla
hans kafla upp sama daginn. Það er
þá hlutverk stjómandans að vera
með samhengið á hreinu, hafa
skýra mynd af því sem gerðist á
undan hverjum kafla og vita hvert
framhaldið er. Það þýðir ekkert að
hugsa: „Ég geri ekki svona lagað.“
Þetta er einfaldlega ekki fram-
kvæmanlegt á annan máta.“
Var Ijóst frá upphafi í kantötu-
verkefninu að þið mynduð notast j§
við drengjakóra og drengjasópr- P
ana f upptökunum?
„Já, það vildi svo heppilega til að
við Harnoneourt og Erickson vor-
um allir sammála um það og við
vorum mjög ánægðir með að það
skyldi ganga upp, jafnvel þótt ein-
söngvararnir hafi verið misfærir,
eins og heyra má. Þetta er mjög
erfitt mál. Strákar fara í mútur
mun fyrr nú á dögum en þegar
Bach var og hét, það munar jafnvel
þremur áram. Þessum litlu strák- f
um er kenndur söngur í tvö ár, þeir
syngja í eitt ár og svo era þeir
komnir í mútur. Þetta er mjög erf-
itt.“
Hlustarðu endrum og sinnum á
þessar upptökur?
„Nei, mjög sjaldan, ég hef engan
tíma til þess.“
I hvað verð þú tíma þínum þessa
dagana?
Eg held tónleika allt árið ^
um kring á sama hátt og
ég hef gert nánast alla
mína ævi. Eins og ég
sagði áðan stjórna ég mjög sjaldan,
kannski einu sinni, tvisvar á ári, því
ég hef hvorki hljómsveit né kór.
Sumar barokksveitir vilja þó nýta
krafta mína, eins og t.d. Orchestra
of the Age of Enlightenment og
Freiburger Barokkensemble. En
annars er ég sem sagt upptekinn ||
við að halda tónleika, u.þ.b.100 á f
ári.“
Leikurðu jöfnum höndum á
sembal og orgel?
„Nei, ég hugsa að sjö af hverjum
tíu tónleikum séu sembaltónleikar.
Það er ekki ósk mín, þetta fer allt
eftir því hvað tónleikahaldarar
vilja.“
Og enn á Bach hug þinn allan?
„Hann á athygli mína, en þó ekki |
óskipta. Ég held marga tónleika án j
þess að spila verk eftir hann. p
Reyndar snýst allt um Bach í ár.
Allir sem hafa beðið mig um að
spila hafa pantað Bach og bara
Bach. Það er dálítið þreytandi og
þess vegna ákvað ég frá byrjun að
leika ekki einvörðungu Bach, það
er of fjötrandi. Hann er að sjálf-
sögðu sá stærsti, en það er bara
ekki hægt að einskorða sig við eitt
tónskáld í heilt ár.“
Finnst þér þá áhuginn á Bach
og umstangið í kringum hann í ár \
kcyra um þverbak?
„Það er hægt að líta á þetta frá
ýmsum hliðum. Að mínu mati er
þetta of mikið, jafnvel fáránlegt.
En hugsum okkur borg þar sem
tónlist Bachs hljómar sjaldan á
venjulegu ári, Bachaðdáendur þar
eru að sjálfsögðu himinlifandi.
Sölumennskan sem tengist þessu,
sem er mjög áberandi t.d. hér í |
Leipzig, er hinsvegar ógeðfelld. |
Nafn Bachs er notað í gróðaskyni á j
viðbjóðslegan hátt, gert er grín að "
honum og poppgrúppur misnota
jafnvel stefin hans. Þetta er ekki
hægt að gera manni sem getur ekki
borið hönd fyrir höfuð sér.“
Hvert er samband þitt við
Leipzig?
„Ég hef engar sérstakar taugar
til þessarar borgar. Þeir báðu mig
að koma að spila og ég er alltaf |
ánægður þegar ég er beðinn um |
það. Þegar ég spila tónlist Bachs jj
reyni ég ávallt að gera það þannig f
að ég sýni minningu þessa mikla
manns virðingu. Mér er sama um
umgjörðina, ef hljómburðurinn og
hljóðfærið er frá talið. Það skiptir
mig ekki máli hverskonar hátíð um
er að ræða, ef ég get haldið tónleik-
ana eins og ég vil spila ég hvar sem
er. Bach bjó náttúralega í Leipzig
stóran hluta ævi sinnar og mér
finnst eðlilegt að minnast þess. En I
eins og þú veist hefur Leipzig |
breyst mikið í aldanna rás og það ®
er lítið eftir af Bach hér þótt menn
hafi gert sitt besta til að varðveita
minjar um hann. Báðar kirkjurnar
sem hann starfaði mest við og flutti
verk sín í era enn til staðar, en þær
hafa tekið miklum breytingum.
Fyrst var borgin eyðilögð af þróun
19. aldar og síðan af hörmungum
seinni heimsstyrjaldarinnar, þá
komu kommúnistarnir sem endur-
byggðu varla neitt, nema þá á öm- |
urlegan hátt, og á síðustu tíu áram I