Morgunblaðið - 05.08.2000, Síða 36

36 LAUGARDAGUR 5. ÁGÚST 2000
UMHVERFISMAL
MORGUNBLAÐIÐ
Hið sanna
ástand
heimsins
Á vegum Fiskifélagsútgáfunnar er komin
út bókin Hið sanna ástand heimsins.
Hér fer á eftir kaflinn um vatnið úr bókinni.
í henni er fjallað um umhverfísmál, farið
yfír ýmsar fullyrðingar um þau og
kannað hvort bær standist.
UM 71% af yfirborði jarðar er
saltur sjór. Stöðuvötn eru tæplega
0,5% af yfirborði jarðar, þar af er um
helmingur ferskvatnsstöðuvötn og
ár og fljót eru 2 prómill af umfangi
ferskvatnsvatnanna. Það er ljóst að
grunnsævi, fljót og vötn eru mun
mikilvægari fyrir manninn, einkum
vegna þess að þar er mun þéttbýlla
en það sýnir enn og aftur hvað sjór-
inn er gífurlega stór miðað við allar
stærðir sem við erum vön að nota.
Olía í sjónum
Þegar talið berst að mengun í sjó
vitna menn gjarnan í Thor Heyer-
dal. Árið 1947 sigldi hann yfir
Kyrrahafið í Kon Tiki-leiðangri sín-
um án þess að sjá fólk, skip eða sorp
vikum saman. í leiðangri sínum yfir
Atlantshafið á Ra II árið 1970 sá
hann hins vegar „mun fleiri olíu-
brákir en fiska“. Af þessu dró
Heyerdal þá ályktun að „maðurinn
væri á góðri leið með að menga mik-
ilvægustu auðlind sína, hina ómetan-
legu síu; hafið.“ En hafið er svo
óskaplega stórt að áhrif mannsins á
það hafa verið merkilega lítil. I sjón-
um er meira en einn milljarður millj-
arða lítra vatns. Síðasta samantekt
Sameinuðu þjóðanna á höfunum
hljóðar svo: „Hið opna haf er enn til-
tölulega hreint. Lágt blýinnihald,
gervi- og líffræðileg efnasambönd
og geislavirk efni af mannavöldum
mælist víða en eru óveruleg fyrir
vistkerfið. Olíubrákir og úrgangur
er algengur á siglingaleiðum en það
er í augnablikinu þýðingarminna
fyrir þær lífverur sem lifa í úthöfun-
um. í raun hefur olíubrákunum sem
Heyerdal hafði áhyggjur af líklega
fækkað mikið. Árið 1985 var talið að
60% af olíumengun sjávar kæmi frá
vélum flutningaskipa en 20% væru
af völdum skipsskaða þar sem olía
rynni í sjóinn og sýnt er frá í sjón-
varpi. Um 15% mengunarinnar
koma frá náttúrulegri uppgufun á
hafsbotni og setefnum úr andrúms-
loftinu. Hin „venjulega" olíumengun
verður yfirleitt til vegna þess að
flutningaskip nota sjó sem kjölfestu
þegar þau eru ekki að flytja olíu. þá
blandast olíuleifar saman við vatnið
sem er losað í sjóinn við komu í höfn.
Margir alþjóðlegir samningar hafa
verið gerðir í þeim tilgangi að draga
úr þessari olíumengun með ágætum
árangri. Lögleiddar hafa verið nýjar
aðferðir við að hreinsa kjölfestuna,
t.d. að nýta sér það að olía og vatn
blandast ekki (vatninu er því ein-
faldlega dælt út), fjarlægja sem
mest af olíuleifum í lestunum
(sprauta aila tanka með olíu), bæta
hreinsunarbúnað hafna og loks að
aðskilja kjölfestutanka. Hin nátt-
úrulega olíu„losun“ kemur frá
sprungum á hafsbotni sem liggja yf-
ir olíulindum. það kemur e.t.v. á
óvart en nýting olíulinda hefur dreg-
ið úr þrýsingi á margar þessara
sprungna og trúlega minnkað þessa
náttúrulegu olíulosun. En hvorug
þessara orsaka olíumengunar hafa
verið rannsakaðar sérstaklega yfir
lengra tímabil.
Hins vegar liggja fyrir alþjóðleg-
ar tölur sem gefa greinargóðar upp-
lýsingar um mengun af völdum olíu-
slysa um dagana. Mynd 85 sýnir
bæði fjölda stórra olíuslysa og sam-
anlagt magn olíu sem runnið hefur í
sjóinn. Yfir 80% þessarar olíu kemur
frá stórum slysum. Á myndinni kem-
ur skýrt fram að slysum fer fækk-
andi. Fyrir árið 1980 voru um 24 stór
slys með mikilli olíumengun á ári en
síðan hafa þau verið um 9 á ári.
Magn olíu sem farið hefur í sjóinn
hefur minnkað frá 318 tonnum í að-
eins 116 tonn. Svo virðist sem fækk-
un olíuslysa eigi bæði við um Banda-
ríkin og Danmörku. En enn verða
mestu olíuslysin nálægt landi og hið
mikla olíumagn sem fer í sjóinn hef-
ur áhrif á dýra- og plöntulíf. Þetta er
allt þekkt úr fréttunum; fuglar deyja
fyrir framan myndavélarnar, selir,
útataðir í olíu og hin fálmkenndu
viðbrögð til að hreinsa svæðið til
þess að koma í veg fyrir vistfræði-
legt stórslys og svo kemur stóri
reikningurinn á eftir. Æ fleiri spyrja
þeirrar spurningar hvort þessi við-
brögð séu peninganna virði.
Skýrsla sem lögð var fyrir banda-
ríska þingið inniheldur rannsókn á
tveimur slysum á borpöllum og fjór-
um slysum á olíuflutningaskipum.
Skýrslan sýndi að jafnvel þótt sjáv-
ardýrin hafi verið hart leikin í byrj-
un, hafi „endurreisn tegundanna í
langflestum tilfella verið hröð“. Hin-
ar vistfræðilegu og efnahagslegu af-
leiðingar hafi verið „fremur litlar og
varað stutt eftir því sem næst verður
komist". Skjrslan bendir á að olía sé
náttúrulegt efni og gufi upp á
skömmum tíma. Hún brotni niður,
bæði líffræðilega og efnafræðilega
eða mynda góðkynja tjöruklumpa. í
tengslum við útgáfu skýrslunnar
spurði hið virta tímarit Science
marga vísindamenn um álit þeirra.
Sökum umdeilanlegrar umfjöllunar
vildu þeir ekki koma fram undir
nafni en þeir voru sammála um meg-
inboðskap skýrslunnar: að það sé
talsvert um ýkt viðbrögð varðandi
olíuleka og fjármunirnir sem fara í
hreinsun mætti oft nota á aðra og
betri staði. Sömu mynd sjáum við
þegar við horfum á tvo þeirra staða
sem verst hafa farið út úr olíumeng-
un: Persaflóa að loknu Persaflóa-
stríðinu (Flóabardaga) og Prince
William-sundið eftir strand olíu-
flutningaskipsins Exxon Valdez þar.
Persaflói
Þegar Saddam Hussein hörfaði
frá Kuwait í Flóabardaga árið 1991
lét hann loka olíuhreinsunarstöð í
Kuwait með um 6-8 milljónum tonna
af olíu sem þýddi að Persaflói varð
stærsta olíumengunarsvæði í heimi.
Á næstu tveimur árum gerði ESB
ásamt umhverfisnefnd Saudi-Arabíu
og yfir 70 vísindamönnum rannsókn-
ir á svæðinu til þess að meta og kort-
leggja stöðuna.
Afangaskýrsla var lögð fram árið
1994 og voru niðurstöður hennar já-
kvæðar í grundvallaratriðum. Dýra-
líf í Persaflóa „er í mun betra horfi
en jafnvel bjartsýnustu sérfræðing-
ar höfðu spáð“. Hins vegar var
ströndin verr farin en hefur nú „náð
sér að mestu“. Efsti hluti sjávarfall-
anna hefur orðið mjög hart úti og
þar er enn mun minna dýralíf en á
Morgunblaðið/Robert Schmidt
Vatnið er okkur jarðarbúum lífsnauðsyn, en menn greinir mjög á um það hvort vatnsbúskapnum stafi mikil
hætta af mengun af manna völdum.
öðrum sambærilegum svæðum en
„almennt eru þó augljós teikn um
endurreisn og bæði fjöldi og einstak-
ar tegundir eru á uppleið". Sjávar-
líffræðirannsóknastofa IAEA komst
að sömu niðurstöðu árið 1992. Rann-
sóknastofan hafði rannsakað olíu í
Flóanum og fundið að á aðeins fjór-
um mánuðum hafði „olían sem fór til
spillis, að mestu brotnað niður“. Við
rannsóknir á sjónum komust menn
ennfremur að því að þar var ekki að
finna meiri olíuleifar en við strendur
í Bandaríkjunum og Englandi og
minni olíuleifar en í Eystrasalti.
Þrátt fyrir að olíumengunin í Persa-
flóa væri sú mesta í heimi og kostaði
mörg dýr lífið, varð þessi mengun
ekki það vistfræðilega stórslys sem
menn höfðu óttast og reiknað með.
Exxon Valdez
Fjórum mínútum eftir miðnætti
þann 24. mars árið 1989 strandaði
olíuflutningaskipið Exxon Valdez á
Prins William-sundi í Alaska. Skipið
flutti yfir 1 milljón tonna af olíu. Álls
láku 266.000 tonn af olíu í sjóinn sem
gerði þetta slys að 20. stærsta olíu-
slysi heims frá upphafi. þetta var 25
sinnum minna magn en rann í
Persaflóa. Þetta slys hefur orðið
tákn um skeytingarlaus fyrirtæki
sem hugsa ekkert um umhverfið og
valda stórkostlegum vistfræðilegum
slysum. Samkvæmt bandarískri
rannsókn á meðal ungs fólks er
Exxon Valdez „stærsta áhyggjuefni
þeirra og þau spyrja sig hvort hægt
sé að lifa á jörðinni". Exxon hefur
samtals greitt um 8,5 milljarða doll-
ara vegna slyssins sem skiptist
þannig: 2,1 milljarður til hreinsunar,
1,0 milljarður í skaðabætur til rikis-
ins, fjórðungur úr milljarði til sjó-
mannanna við sundið og 5,0 milljarð-
ar í sekt. Vegna hinna miklu
fjármuna sem farið hafa í verkefnið
hafa bæði fyrirtækið Exxon og
stjórnvöld gert sínar eigin vísinda-
legu rannsóknir á afleiðingum slyss-
ins. Svokallaður Trustee-sjóður
stjórnvalda stýrir um 900 milljónum
dollara frá Exxon til endurreisnar á
svæðinu. Þar eð þessi hópur fær 100
milljónir dollara aukalega ef hann
finnur fleiri skaða af völdum olíunn-
ar fyrir árið 2006 er ljóst að mat
þeirra er ekki það bjartsýnasta. Árs-
skýrsla Trustee-sjóðsins fyrir árið
1997 metur tjónið og framtíðarhorf-
ur. Þar kemur fram að olían sem
rann í sjóinn hafi kostað 300 seli líf-
ið, 2.800 sæotra, 250.000 fugla og
e.t.v. 13 háhyrninga. Þetta hljómar
náttúrulega mjög mikið en segir
okkur ekki mikið nema við setjum
það í samhengi við eitthvað. 250.000
fuglar er há tala en til samanburðar
má nefna að í Danmörku drepst ár-
lega um 1 milljón fugla í umferðinni.
Þá er farið yfir stöðuna meðal ein-
stakra tegunda og það er ljóst að þar
er ekkert vistfræðilegt hrun í nánd.
Sæotrarnir „bjarga sér fyllilega"
þrátt fyrir að enn eigi þeir mjög erf-
itt uppdráttar á ákveðnum svæðum í
vestanverðu sundinu. Um 13% sela
drapst við slysið og hnignun í stofn-
inum sem hófst árið 1973 hefur hald-
ið áfram. Hvíthöfða haförninn hefur
náð flugi á ný. Háhyrningum fer
hugsanlega fækkandi af völdum
slyssins en 9 árum eftir slysið er það
þó óljóst. Kyrrahafssíldin var sterk
þar til árið 1992 að stofninn hrundi. I
kjölfarið fylgdu ásakanir um að þar
væri slysinu um að kenna. Nú er vit-
að að þarna var um að ræða vírus og
sveppasmit en hugsanleg ástæða er
að stofninn hafi orðið viðkvæmari
vegna álags í kjölfar slyssins og það
gæti e.t.v. verið afleiðing af strandi
Exxon Valdez. Þá eru nefndar fleiri
tegundir sem hafa náð sér en aðrar
ekki eins vel. Heildarmyndin er þó
sú að tjónið er viðunandi lítið. I árs-
skýrslunni er ekki getið neinnar nið-
urstöðu en Scientific American hef-
ur tekið viðtal við marga
vísindamennina frá Trustee-sjóðn-
um um endurreisnina. Ernie Piper
frá umhverfisráðuneyti Alaska seg-
ir: „Vistkerfið er mun harðgerðara
en við héldum að það væri. Þó má
enn sjá miklar afleiðingar slyssins
og hreinsunarinnar sem ekki vilja
hverfa." Robert Spies, leiðtogi vís-
indamannanna, segir: „Ég tel að
heildarmyndin hafi batnað - en það
eru enn ýmis sjónarmið á lofti; það
fer allt eftir því um hvað er talað.“
Aðrii- vísindamenn era skýrari í máli
sínu. John Wiens frá Háskólanum í
Colorado segir að „nú sé Ijóst að
sjófuglastofninn hafi ekki hranið við
slysið“ og að „það líti nú út fyrir að
olíulekinn hafi haft fáar varanlegar
afleiðingar fyrir fugla eða eyðilagt
stofna.“ Edward Gilfillan sem fram-
kvæmdi hinar stóru, vísindalegu
rannsóknir á afleiðingum slyssins,
segir að „þegar árið 1990 hafi 73-
91% af svæðinu verið endurreist".
Það kemur meira á óvart að opinber-
ar rannsóknir frá NOAA sýna að