Morgunblaðið - 05.12.2000, Blaðsíða 50

50 ÞRIÐJUDAGUR 5. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MENNTUN
Listnám/ Nýlega var ráðstefna á vegum kennaradeildar Háskólans á Akureyri um áhríf lista á daglegt líf, en
kennsla í listum og um listir á að þroska sköpunargáfu og efla sjálfsvitund. Gunnar Hersveinn endursegir erindi
um hvernig listir geti hjálpað börnum til að verða læs á umhverfí sitt. Listir hjálpa til við að lesa í óyrt tákn.
Að lesa
óskrifuðu
skilaboðin
• Aðferð lista 1 vísindavinnu leysir
sköpunarkraftinn úr læðingi
• Börnum þarf að kenna að lesa
ósögðu táknin sem ráða merkingu
LISTIR eru góðar til að bæta
líðan fólks og einnig hæfni
til að takast á við daglegt
líf, hæfnina til að mæta því
*■ óþekkta. „Ég hvet til þess að listir séu
nýttar í grunnnámi hvers einstaklings
til þess að gera hann sér meira með-
vitandi um eigin hæfni til náms,“
sagði Ama G. Valsdóttir, lektor við
Háskólann á Akureyri, á ráðstefnunni
Er líf í listum sem kennardeild HA og
Félag áhugafólks um heimspeld á Ak-
ureyri hélt í nóvember. Arna fjallaði
sérstaklega um mildlvægi listar til að
gera nemendur læsa á óyrt skilaboð í
umhverfínu. Mikilvægi þess að kenna
þeim að greina og túlka þessi skila-
boð.
„Ég á við það táknmál sem felst í
meðferð lista, forma, í myndbygg-
ingu, hljómfalli, hreyfingu o.s.frv.
með óyrtum skilaboðum,11 sagði Ama.
Hún sagði að þessir þættir hafi sterk
áhrif á tilfinningar okkar og líðan,
skoðanir og athafnir. Böm skynja
þessi tákn áður en þau læra að tala og
litir, form og hljóð hafa áhrif á hvem-
ig þeim líður. „Þetta er í raun fyrsta
tungumálið sem við tileinkum okkur,“
sagði hún.
Ósögð tákn
Að kunna að undrast eins og bam
er ef til vill hæfileiki sem listamenn,
heimspekingar og vísindamenn þurfa
að búa yfir þegar þeir feta sig áfram á
~ milli áfangastaða. Spyrja eins og
bam, vera forvitinn eins og bam, en
lifa ekki hugsunarlaust. „Eins og
bam sem er að uppgötva sjálft sig og
heiminn sem það býr í eram við rekin
áfram af þörfinni fyrir það að standa
ekki í stað heldur reyna að átta okkur
á tilverunni, sjálfum okkur og sam-
spilinu þama á milli. Við leitum teng-
inga. Hvar enda ég og hvar byrjar þú?
Hvað er langt frá mér til þín? Öll til-
vera okkar gengur út á samskipti,"
sagði Ama.
Hún ræddi svo hæfileikann til að
afla sér þekkingar og reynslu, og
benti á að þar er áherslan á ferlið en
ekki útkomuna. Bam fer til dæmis að
skríða og nýtur þess, en lítur ekki á
þetta sem undirbúning íyrir göngu.
Bam krotar sömuleiðis og nýtur þess.
En krot er í raun forsenda fyrir öllu
rituðu máli, myndlist og öðrum sýni-
legum tjáskiptum. En bamið krotar
ekki af því að það ætlar að verða rit-
höfundur eða málari. Sköpunarkraft-
urinn hvetur það hins vegar áfram til
að setja samhengi í krotið.
Sköpunarkrafturinn býr í öllum.
Ama sagðist njóta þess að sjá þegar
verðandi leikskólakennarar átta sig á
eigin tilfinningu fyrir litum og for-
mum. Að það hefur sjálft sterka til-
finningu fyrir td. myndbyggingu og
getur gert sér grein fyrir henni og
sett í samhengi við aðra þætti í lífi
sínu. ,Að það er ekki tilviljun að það
sækir frekar í tiltekna hti í tilteknu
samhengi frekar en aðra, eða hengir
myndina á þennan vegg en ekki hinn.
Ef við lærum að treysta eigin hugboð-
um, geram við okkur grein fyrir því
að við búum yfir mikið meiri þekkingu
og skilningi á fyrirbæram náttúrann-
ar en við héldum. Við eram ekki bara
óvirkir þiggjendur.“
Ama vek svo að samhenginu milli
lista og vísinda, sem er til dæmis aug-
Uós milli myndlistar og stærðfræði.
Morgunblaðið/Kristj án
Á leiksýningu geta (fiest)öll form listarinnar birst; orðlist, myndlist, tónlist, dans, hönnun ... Leikskólabörn á
sýningunni Skralli og Lalli. (Leikfélag Akureyrar í samstarfi við Vitlausa leikhópinn.)
Þessar greinar eiga það sameiginlegt
að fagmenn á báðum sviðum velta t.d.
fyrir sér stærð, rými, afstöðu hluta
hver til annars í tilteknu rými, hlut-
falli, rúmmáli o.s.frv. Hún benti einn-
ig á að undanfarin ár hafi nýir
kennsluhættir í stærðfræði gefist vel.
En þar er lögð áhersla á vinnuferlið í
stað útkomu. Nemendur eiga að nota
eigin aðferðir (þrautalausn) til að
finna lausn og geta svo tjáð þær fyrir
öðram. Sköpunarkraftinum er ekki
úthýst. Hann er markvisst nýttur í
þágu vísinda.
Ama vill nota þennan þráð. „Listir
og vísindi birtast ekki bara í sætum
litlum sýningum sem við fullorðna
fólkið getum glaðst yfir, heldur í því
þegar við virkilega föram að hlusta/
horfa, skynja hvemig þau vinna.
Hvemig þau leita leiða til þess að
leysa vandamál og finna úrlausnir
verkefna ef þau bara fá tíma til og eru
ekki strax sett undir þá pressu að
koma skilningi sínum yfir í orð svo við
getum mælt hversu mikið þau skilja
af okkar skilningi.“
OII óbeinu skilaboðin
Ama segir að þessi leið að sam-
þætta listir og vísinda gefi öllum böm-
um tækifæri í skólum, og skapi vinnu-
hvetjandi andrúmsloft, sem dragi úr
agaleysi. Verðugasta verkefni kennara
er að hjálpa barninu til að gera sér
grein fyrir hæfileikum sínum.
Orðin sem við notum segja ekki
allt. Manneskjan tjáir sig, hún beitir
hugsun sinni og velur orð til að tjá
hana. Hlustandinn gerir síðan tilraun
til að túlka þau til að skilja út frá sam-
hengi, áherslu og öðra. Áherslan á
orðið er þó mest, það er tengt sann-
leikanum. „í upphafi var orðið." En í
raun skilur fóík einnig hið óræða
táknmál. „Við skiljum miklu meira en
við áttum okkur á,“ sagði Ama, „Við
skynjum alls kyns óyrt skilaboð frá
umhverfmu en við skiljum ekki að við
skiljum þau. Öll óbeinu skilaboðin í
umhverfinu, sem við köllum óbein af
því að þau era ekki sögð með orðum,
hafa áhrif á okkur, við skiljum þau en
gerum okkur ekki grein fyrir því að
við geram það.“
Hér birtist hlutverk listamannsins.
Hann skynjar dulda táknmálið og er
læs á það, og hann getur komið því á
framfæri við aðra með verkum sínum.
Hann opinberar það sem hvarf í und-
irvitundina. Ama brýndi í erindi sínu
mikilvægi þess að læra að lesa, ekki
aðeins orðin, heldur einnigtáknin. Því
læsari sem einstaklingur er á um-
hverfi sitt því minni líkur era á mis-
tökum, sefjun, blekkingu. Hún nefndi
síðan dæmi um illgjaman stjómanda
sem blekkti þjóð sína til ódáðisverka.
Einstaklingamir námu aðeins orðin,
yfirborðið, en kunnu ekki að lesa
táknin, hið óyrta.
Hver er aðferð listarinnar?
„I seinni tíð heyram við æ oftar
minnst á það að gera bömin okkar
læs á umhverfi sitt,“ sagði Ama. En
við hvað er átt? „Eram við kannski
bara að einblína á það að gera þau læs
á staðreyndir svo sem heiti á náttúra-
fyrirbæram og hinn hlutlæga heim
Hvaða listir?
Listasvið samkvæmt aðal-
námskrá tekur til fimm list-
greina. Sviðin skiptast í dans,
leikræna tjáningu, myndlist,
textflmennt og tónmennt. f
grunnskóla eru myndlist, text-
flmennt og tónmennt sjálf-
stæðar skyldunámsgreinar
fyrstu átta skólaárin en val-
greinar á 9. og 10. ári. Dans og
leikræn tjáning er samþætt
öðrum námsgreinum eða í
formi námskeiða og valgreina.
okkar? Viljum við að þau verði leik-
soppar þess að meðtaka sldlaboð frá
umhverfinu án þess að gera sér grein
fyrir því að þau geri það?“ Táknmál
hins óritaða máls verður sífellt sterk-
ara að mati Ömu. Myndin, hið mynd-
ræna hefur verið mest áberandi for-
mið á undanfómum árum;
auglýsingar, tíska, sjónvarp, kvik-
myndir, tölvur. Myndin sendir mörg
skilaboð í birtingu sinni. Orðið þarfn-
ast oftast atburðarásar.
Ama leggur því til að bömum verði
kennd listin að lesa á milli línanna, því
öll táknin sem umlykja orðin geta
breytt þýðingu þeirra. ,Aðferð listar-
innar er að virkja aðrar boðskiptaleið-
ir en eingöngu hið ritaða, talaða mál.
Hún spyr spuminga, rannsakar, velt-
ir upp öllum sýnilegum og ósýnileg-
um möguleikum og reynir að finna
nýtt samhengi," sagði hún.
Listin í
þjóðsögum
Ljósmynd/Pétur Ingi Bjömsson
Þjóðsagan um nornina Baba Jaga. (Leikfélags Sauðárkróks.)
LISTGREINARNAR í skólum era
fimm: myndlist, tónmennt, leikræn
tjáning, dans og textílmennt, en
vissulega læra nemendur margt um
listir, t.d. í bókmenntakennslu. Þjóð-
sögur rúmast innan þeirra og þær
voru til umræðu á ráðstefnunni „Er líf
í listum?" Þjóðsögur era ef til vill elsta
listformið í gjörvallri bókmenntasög-
unni og taldi Kristján Kristjánsson
heimspekingur þess virði að fjalla um
þær. „Þjóðfræðilegt gildi þeirra,
mannfræðilegt og Iistrænt er óum-
deilt, að ógleymdu skemmtigildinu.
En hafa þær eitthvert siðlegt gildi
, einnig; geta þær kennt okkur eitthvað
um manneðlið og siðferðið, um það
hvemig stilla beri hugarfar og hátt-
emi til félagslegrar farsældar?"
spurði hann.
Kristján leggur áherslu á greinar-
muninn á ævintýrum og þjóðsögum.
Ævintýri lýsa framandi hetjum í fjar-
lægum löndum, hetjum sem einatt
. láta náttúraöflin ekki aftra sér frá því
að bregða sér í ýmissa kvikinda lfld og
fremja ofurmannlegar dáðir. Þjóð-
sögumar era hins vegar sprottnar
upp úr hversdagslífi þjóðarinnar. Að-
alsögupersónan er persóna af holdi og
blóði úr minni sveit eða þeirri næstu
og smalinn er raunveralegur smali.
„Fim þjóðsögunnar birtast ekki í því
hvað söguhetjan getur, eins og í ævin-
týrinu, heldur í þeim aðstæðum sem
hún, venjuleg manneskjan, lendir í.
Lærdómurinn felst í hvemig hún,
þegar best lætur, nær að þræða með-
alhófið milli lágkúru og ofætlunar:
lætur hvorki tryllast né telur sig guði
lflca. Þjóðsagan er, með öðrum orðum,
um það hvemig söguhetjan ber sig að
sem maður, um hvað það er að vera
maður. I vissum skilningi er hún veg-
vísir á meðalhófið, eins og dyggða-
fræði Aristótelesar - drambið er of,
auðmýktin van, hógværðin hinn gullni
meðalvegur - en hún er þó fremur
leiðsögn um viðfang dyggðanna, ger-
anda þeirra og þolanda, manninn
sjálfan, en einstakar dyggðir hans,“
sagði Kristján.
„Þjóðsögumar minna okkur á
mörk okkar, hvað gerist ef við seil-
umst of hátt upp fyrir okkur eða lát-
um seiða okkur í björg, en benda jafn-
framt á útgönguleið - að minnsta
kosti stundum. Ýmsar tískukenning-
ar samtíðarinnar sem afneita sameig-
inlegu manneðli og gylla sundrangina
hvetja okkur á sinn hátt til þess að
kasta mannshamnum og hugsa þann-
ig út fyrir vébönd veraleikans. Rétt
eins og ráðið við kenningum sem
hvetja fólk til þess að hugsa upp eða
niður fyrir þessi vébönd - að sam-
sama sig hinu goðræna eða tröllræna
- er ráðið við afneitunarkenningunum
þetta: Lesið þjóðsögur,“ sagði hann
meðal annars í erindi sínu.
• Með hjálp listarinnar hefur
maðurinn tjáð tilgang og
merkingu mannlegrar tilveru
og mótað umhverfi sitt. f list-
iðkun öðlast einstaklingurinn
lífsfyllingu og finnur tilfinn-
ingum si'num og hugmyndum
farveg. Skólinn er samfélag og
þar leika listir sama hlutverk
og í þjóðfélaginu í heild sinni.
• Listnám; stuðlar að alhliða
þroska einstaklingsins, eflir
sköpunargáfu þar sem listir
reyna jafnt á ímyndunarafl og
rökhyggju, veitir tækifæri til
að þroska fjölbreyttan og
persónulegan tjáningarmáta,
eflir sjálfsmynd og sjálfsskiln-
ing sem er grundvöllur far-
sældar í lífi og starfi, eykur til-
finningaþroska, félagsþroska
og meðvitund um fagurfræði,
þjálfar hæfni til þátttöku í
menningu samfélagsins.
• Listir; eru einn helsti
áhrifavaldur samfélagsins,
eru mikilvæg atvinnugrein,
eru kveikja hugmynda og ný-
sköpunar í efnahagslífi og
samfélagi manna. Listir móta
og endurspegla sjálfsmynd og
gildismat samfélagsins.
Aðalnámskrá grunnskóla;
Listgreinar 1999, bls. 7-9