Morgunblaðið - 16.12.2000, Síða 62

Morgunblaðið - 16.12.2000, Síða 62
62 LAUGARDAGUR 16. DESEMBER 2000 UIVIRÆÐAN MORGUNBLAÐIÐ JKrabbameinsleit til framtíðar litið ÞESSI grein er hin síðasta í greinaflokki um tengslin milli starf- semi Krabbameins- félagsins og lýðheilsu hér á landi. Áður hefur verið fjallað um skipu- lega leit að krabba- meinum í leghálsi (Morgunblaðið grein 3) og í brjóstum (Morgunblaðið grein 4) og verður hér fjallað um hugsanlega leit að krabbameinum í öðr- um líffærum til fram- tíðar litið. Krabbamein í ristli og endaþarmi Krabbamein í þessum líffærum eru þriðju algengustu krabbamein- in hér á landi hjá báðum kynjum og -vhef'ur tíðni sjúkdómsins aukist um 60% frá 1960-1969 (Morgunblaðið grein 2). Markmið leitar er að lækka dánartíðni með því að greina krabbameinin á læknanlegu stigi en jafnframt að draga úr nýgengi með því að fjarlægja slímhúðarsepa sem geta þróast í krabbameinsvöxt. Lengi hefur verið vitað að krabba- mein í ristli og endaþarmi gefa sig til kynna með blóði í hægðum. Einn- ig er vitað að krabbameinsvöxtur byrjar oft með sepamyndun í þess- um líffærum. Gerðar hafa verið ” könnunarrannsóknir, m.a. á 6.000 einstaklinga úrtaki hér á landi á vegum Krabbameinsfélagsins á tímabilinu 1986-1988, í því skyni að kanna notagildi rannsóknar fyrir blóði í hægðum til að greina þessi krabbamein á byrjunarstigi. Grein- ist blóð í hægðum leiðir það til fram- haldsrannsóknar með endaþarms- og ristilspeglun þar sem vefjasýni staðfesta endanlega greiningu. Niðurstöður slembivalsrann- sókna. Slíkar rannsóknir staðfesta að unnt er að lækka dánartíðni um allt að 15-33% hjá þeim sem boðaðir eru árlega eða á tveggja ára fresti til leitar að blóði í hægðum miðað við viðmiðunarhóp sem ekki er boð- > aður. Árangur slíkrar leitar er mjög háður þátttökuhlutfalli, næmi (sjúk- ir einstaklingar rétt greindir) og sértæki (eðlilegir einstaklingar rétt greindir) þeirrar aðferðar sem not- uð er. Ristil- og endaþarmsspeglun. Því hefur verið haldið fram að auka megi næmi leitar með að beita strax speglun í stað þess að prófa fyrst fyrir blóði í hægðum. Sú fullyrðing byggist á því að næmi saurprófs sé of lágt (50-60%), að speglun þurfi ætíð að framkvæma til að fá endanlega greiningu og ekki þurfi að boða einstaklinga, sem búið er að spegla, í nýja speglun fyrr en eftir 5- 10 ár. Lengra bil milli skoðana vegi því upp aukinn kostnað af speglunum, auk þess sem fleiri einstaklingar séu rétt greindir með speglun sem í raun sé hættulítil rannsókn. Þeir sem mæla með því að byrja á saurrannsókn benda aftur á móti á að árangur speglunar hafi ekki verið rannsak- aður með slembivalsrannsókn, meiri áhætta fylgi speglun og kostn- aðarhliðin sé enn óþekkt. Slembi- valsrannsóknir eru nú í gangi þar sem bornir eru saman hópar sem boðin er speglun og viðmiðunarhóp- ar sem ekki er boðin nein rannsókn. Tilmæli um leit. Innan Evrópu- bandalagsins hefur sérfræðihópur lækna mælt með árlegri leit að blóði í hægðum og ristilspeglun ef blóð finnst. Kostnaður af slíkri árlegri rannsókn hefur verið reiknaður út í Finnlandi fyrir aldurshópinn 50-74 og svarar hann til um 14.200 Banda- ríkjadala á unnið lífár. Bandaríska krabbameinsfélagið gengur lengra og mælir annað tveggja með saur- prófi árlega eða ristil-endaþarms- speglun á 5-10 ára fresti. Leit að krabbameinum í ristli og endaþarmi fer nú fram í Bandaríkjunum, Þýskalandi og Japan, er í undirbún- ingi í Ástralíu og Israel og á stigi könnunarrannsóknar í fleiri lönd- um. Niðurstaða. Niðurstöður slembi- valsrannsókna, er byggja á rann- sókn blóðs í saursýnum, staðfesta að kominn er tími til að hefja und- irbúning að leit að krabbameinum í ristli og endaþarmi hér á landi. Hvort skynsamlegra sé að beita ein- göngu speglun mun vafalaust vera mest undir því komið hvor leitarað- ferðin er hagkvæmari og hvor gefi besta þátttökuhlutfallið því ósenni- legt er að næmi speglunar sé minna en saursýna. Annað atriði sem Sjúkdómar Félagið leggur áherslu á fræðslu um skipulega leit, segir Kristján Sig- urðsson, og þætti sem geta haft áhrif á mynd- un krabbameina. skiptir hér miklu máli er hvort næg- ur aðgangur sé að sérfræðingum til að framkvæma leit sem byggist ein- göngu á speglunum. Nefnd hefur verið skipuð undir stjórn landlækn- is til að ræða hvað hentugast sé í þessu máli og mun hún væntanlega skila niðurstöðu á næsta ári. Krabbamein í blöðruhálskirtli Krabbamein í þessu líffæri eru nú algengustu krabbamein hjá körlum hér á landi og hefur tíðni sjúkdóms- ins rúmlega þrefaldast frá 1960- 1969. Aðgengileg er blóðrannsókn sem auðveldar greiningu á krabba- meinum á hulinstigi í blöðruháls- kirtli. Þetta blóðpróf greinir sam- eindaæxlisvísi í blóði sem nefnist PSA (prostate specific antigen). Það er ódýrt og auðvelt að mæla en gall- inn er sá að það getur aukist af völd- um annarra óskyldra sjúkdóma. Næmi og sértæki prófsins eru talin óljós og gildi þess sem leitarprófs hefur ekki verið rannsakað með slembivalsrannsókn. Notkun þessa prófs er nú þegar allútbreidd í Bandaríkjunum sem aftur torveldar að framkvæma slembivalsrannsókn þar í landi. Dánartíðni af völdum þessa sjúkdóms í Bandaríkjunum hefur fallið úm 14% milli 1990 og 1995 og hefur það verið tengt vax- andi notkun þessa prófs en slíkt er þó með öllu ósannað. Bandarísku krabbameinssamtök- in mæla nú með árlegri notkun þessa prófs frá 50 ára aldri samfara því að læknir þreifi blöðruhálskirt- illinn í gegnum endaþarm. Þessi ákvörðun hefur verið gagnrýnd á grundvelli eftirfarandi staðreynda: Krabbamein í blöðruhálskirtli er margfalt algengara eftir 50 ára ald- ur en ætla má af þeim fjölda sem greinist vegna einkenna. Þannig er talið að hjá 50 ára karlmanni, sem lifir næstu 25 árin, sé áhættan að fá lítið einkennalaust æxli í blöðru- hálskirtilinn um 42% en áhættan að fá æxli sem veldur einkennum er um 9% og áhættan að deyja af völd- um þess er um 3%. Einnig er fullyrt að lífsgæði eftir meðferð séu oft verulega skert og geti það valdið erfiðleikum við að ákveða hvað gera skuli við þá einstaklinga sem grein- ast með afbrigðilegt blóðpróf. Niðurstaða. Greinilegt er að finna þarf rannsóknaraðferð sem getur greint frá þá einstaklinga sem hafa hratt vaxandi sjúkdóm áður en unnt er að bjóða skipulega leit að þessum sjúkdómi. Onnur líffæri Lungnakrabbamein. Krabbamein í lungum eru nú næstalgengustu krabbameinin hér á landi hjá báðum kynjum og hefur tíðni þeirra nær þrefaldast frá 1960-69. Engin að- gengileg aðferð er til að greina þennan sjúkdóm með leit. Það er fullyrt að fækka megi lungna- krabbameinum um 80% með þeirri ráðstöfun einni saman að koma í veg fyrir reykingar. Nú er engum vafa undirorpið að beint orsakasamband er milli reykinga og krabbameina í öndunarfærum, efri meltingarfær- um, maga, briskirtli og þvagblöðru. Talið er að lækka megi heildarný- gengi krabbameina um 20% með því að koma í veg fyrir reykingar. Magakrabbamein. Á tímabilinu 1960-1969 voru magakrabbamein algengustu krabbameinin hjá körl- um og næstalgengust hjá konum en tíðni þeirra hefur síðan fallið um 70% hjá báðum kynjum. Japanir hafa töluverða reynslu af því að greina byrjandi krabbamein í maga með röntgenmyndatökum eftir skuggaefnisgjöf og magaspeglun ef myndatakan er grunsamleg. Þessi leitaraðferð er sögð gefa góða raun í Japan en þar er tíðni magakrabba- meina töluvert hærri en hér á landi. Gildi slíkrar leitar hefur ekki verið kannað með slembivalsrannsókn og ósennilegt er að henni verði beitt hér á landi. Nýrna- og þvagblöðrukrabba- mein. Þessi krabbamein eru í fjórða og sjötta sæti krabbameina hjá körlum og í tíunda til þrettánda sæti hjá konum. Rannsóknir hafa stað- fest að lífshorfur þessara sjúklinga eru mun betri hjá þeim einstakling- um þar sem krabbameinin greinast Kristján Sigurðsson Litir: Svart, blátt, græni grátt CKokkabókastatív^i Fréttagetraun á Netinu v^mbl.is *ALCTAf= errrnvAO rjÝn— Svefn er dauðans alvara MIKIÐ hefur verið rætt og skrifað um banaslys og hættur í umferðinni að undan- fömu vegna margra hörmulegra slysa. Eitt hefur þó vantað og það er umfjöllun um þá slysahættu sem stafar af þreyttum og syfjuð- um ökumönnum. Ný- lega skilaði Rannsókn- amefnd umferðarslysa af sér skýrslu um bana- slys sem átti sér stað á Kjalamesi þar sem tal- ið var að ökumaður bif- reiðar hafi sofnað undir stýri með þeim afleið- ingum að hann fór yftr á öfugan veg- arhelming og framan á rútu. Þrír lét- ust í slysinu. Fyrir rúmlega viku síðan var skrifað um tvö umferðar- óhöpp sömu helgina. Ökumennimir sofnuðu undir stýri, annar velti bfln- um en hinn lenti á Ijósastaur og varð að klippa hann út úr bflnum. Þeir vora einir í bflunum og hlutu minni- háttar meiðsl í þetta sinn. Ljóst er að þörf er á umræðu um þá hættu sem stafar af syfju og þreytu í um- ferðinni. Svefngæði og dagsyQa Góður svefn er nauð- synlegur öllum og við finnum fyrir því ef svefngæðin era ekki góð. Sá sem sefur illa eða sefur of stutt getur verið að setja sig og aðra í hættu vegna þess að líkaminn mun. reyna að bæta sér það upp sem hann varð af nótt- ina áður. Þegar fólk sef- ur illa, á við svefntraflanir að stríða, eða sefur of stutt vegna slæmra svefhvenja finnur það fyrir syfju daginn eftir. Þetta er að vera þreytt- ur og óupplagður að degi til. Dag- syfja er eitt helsta einkenni flestra svefntruflana og getur aukist dag frá degi sé ekkert gert í málinu. Óend- urnærandi svefn veldur einbeitingar- skorti, syfju, þreytu og pirringi sem er stórhættuleg blanda í umferðinni. Einnig fléttast inn í þessa dagsyfju dægursveiflan okkar, innbyggð líf- fræðileg klukka sem stýrir svefn- og vökuferlum allra. Dægursveiflan er þannig uppbyggð að það eru tveir toppar og tvær lægðir á hverjum sól- arhring. Þeir sem hafa mikla dag- syfju eru mjög þreyttir á þeim tímum sem sveiflan er hvað lægst og fjöl- margar rannsóknir hafa sýnt fram á það að flest ökutækjaslys eiga sér einmitt stað á þeim tímum sem dæg- ursveiflan er lægst, þ.e. snemma á morgnana og á bilinu kl. 14-18 e.h. Þekkjum okkar svefn I desembermánuði stendur Land- lækniseihbættið fyrir umræðu um svefn og hvfld og er það gott. Oft fylgir aukið álag jólamánuðinum og það getur komið niður á svefninum með einum eða öðram hætti. Með minnkuðum svefni eykst syfjan að deginum og aukast þá ýmsar hættur. Sofi maður stutt eða illa um nóttina er maður að tefla á tvær hættur ef löng keyrsla er fyrir höndum daginn Helgi Gunnar Helgason áður en þau byrja að gefa einkenni. Við greiningu þessara sjúkdóma hefur til þessa aðallega verið stuðst við frumuskoðun á þvagi, speglun þvagblöðru, röntgenmyndatöku og ómun þvagfæra. Á síðari áram hef- ur orðið töluverð þróun á sviði sam- eindalíffræði sem hefur leitt til greiningar sameindaæxlisvísa sem finna má í þvagi þeirra einstaklinga sem hafa þvagblöðrukrabbamein á byrjunarstigi. Næmi og sértæki þessara æxlisvísa eru enn á rann- sóknarstigi og notagildi þeirra við krabbameinsleit hefur ekki verið sannreynt. Þróun sameindaæxlis- vísa býður hér upp á spennandi framtíðarmöguleika. Eggjastokka- og legbolskrabba- mein. Þessi krabbamein eru í fjórða og sjötta sæti krabbameina hjá kon- um. Töluvert hefur verið skrifað um að greining sameindaæxlisvísa í blóði og notkun ómsjár (sónar) geti auðveldað greiningu krabbameina á byrjunarstigi í eggjastokkum. Slík- ar rannsóknir hafa enn ekki borið árangur og eru nú eingöngu notaðar af læknum ef grunur er um afbrigði- lega þreifingu á líffærum í grind. Hér á landi er þreifað eftir legi og eggjastokkum og aflað upplýsinga um óeðlilegar blæðingar þegar kon- ur koma til leghálskrabbameinsleit- ar. Rannsóknir sýna að konum sem greinst hafa með legbolskrabba- mein eftir slíka skoðun hefur vegn- að betur en konum sem ekki mæta og fá sjúkdóminn. Getur það bent til að upplýsingar um afbrigðileg ein- kenni geti flýtt greiningu og bætt lifun. Almenn læknisskoðun Bandaríska krabbameinsfélagið mælir með slíkri skoðun á þriggja ára fresti milli 20-39 ára og síðan ár- lega. Við þessa skoðun mælir félagið með að læknir gefi upplýsingar um reykingar, mataræði, líkamsrækt og þátttöku í skipulegri krabba- meinsleit, auk þess hann skoði munnhol og húð og þreifi eftir skjaldkirtli, eitlastöðvum, eistum og eggjastokkum. Krabbameinsfélagið hér byrjaði svipaða leit árið 1953 en sú starfsemi var lögð niður þar sem hún var ekki talin skila nægum ár- angri. Nú leggur félagið frekar áherslu á fræðslu um skipulega leit og þætti sem geta haft áhrif á myndun krabbameina og tekur þátt í umræðu og könnun nýrra aðferða sem nýta má til að auðvelda grein- ingu krabbameina á læknanlegu stigi. Þetta er síðasta grein höfundar í greinaflokki um tengsl starfsemi Krabbameinsfélagsins og lýðheilsu, þar sem krabbameinsleit eru gerð sérstök skil. Það er von höfundar að greinarnar hafi gefið almenningi nokkra innsýn í starf félagsins. Höfundur er yfirlæknir Leit- arstöðvar. Heilsa Dagsyfja, segir Helgi Gunnar Helgason, er eitt helsta einkenni flestra svefntruflana. eftir. Líkaminn krefst svefns. Það er mikilvægt að vera ávallt meðvitaður um sinn svefn, sína svefnþörf og sín- ar svefnvenjur. Það er nauðsynlegt hverjum og einum að þekkja svefn- inn og átta sig á þeirri dagsyfju sem hann hefur og leita sér hjálpar ef nauðsyn þykir. Einfaldast er að bæta svefnvenjumar. Halda reglulegan hátta- og vöknunartíma, ekki drekka kaffi seint á kvöldin og ekki leggja sig lengi á daginn, svo fátt eitt sé nefnt. Stuttur lúr getur hinsvegar minnkað dagsyfjuna. Hugsum vel um svefninn okkar, hvflumst meira, minnkum dagsyfju og komum heil heim. Höfundur hefur stnrfnð við svefn- rannsóknir um nokkurra ára skeið.
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96

x

Morgunblaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.