Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 03.01.1987, Síða 96

116
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
Þurrabað
Þriðja og sennilegasta skýringin, að mati höfunda þessarar greinar, er
að stokkurinn hafi verið notaður til þess að veita gufu í gufubað.
Svo virðist sem böð hafi verið meira stunduð hér á landi á fyrstu
öldum íslandsbyggðar en síðar varð, bæði laugarböð og gufuböð.
Gufubaða er víða getið í fornum heimildum. Þá er eins og áður sagði
um að ræða gufu sem myndast þegar vatni er skvett á glóandi steina.
Talið er að notkun gufubaða hafi minnkað stórlega á 14. öld og næstum
lagst af á næstu öldum (Kulturhistorisk leksikon I, d. 388—389). Hvergi
höfum við séð í heimildum að gufa hafi verið leidd í stokkum svipað
því sem fannst í Reykholti. Hins vegar eru nokkur dæmi um það frá
síðari öldum, að hveragufa hafi verið nýtt til gufubaða.
Elsta ritaða heimild sem við þekkjum fyrir slíkri notkun jarðgufu er
komin frá íslandslýsingu Odds Einarssonar (1971) frá síðari hluta 16.
aldar. Hann segir þar (bls. 51-52) frá svitabaði nokkru nálægt Reykja-
hlíð, sem sé algert einsdæmi, vegna þess að þar sé hægt að lauga sig í
þægindum alveg vatnslaust í allsendis ófrjóum og skráþurrum sandi.
Lýsing Odds á svitabaðinu er allfróðleg og fylgir hluti hennar hér á
eftir: „Hér leggur upp heita gufu úr iðrum jarðar um einhvers konar
glufur, æðar og neðanjarðargöng og verður af henni sandurinn á yfir-
borðinu ýmist volgur eða heitur. Fyrr á tímum, er menn gáfu þessu
gaum, var reistur lítill skáli á staðnum, svo að menn gætu óþvingaðir,
þ.e. einslega velt sér og nuddað sig upp úr sandi þessum. Hverjir þeir
sem leggjast vilja í sandinn, skilja því eftir klæði sín fyrir utan skálann,
ganga naktir inn, koma sér fyrir í sandinum og ausa honum á sig allan.
Við þetta verður smám saman mikið svitaútstreymi úr öllum líkam-
anum svo að maðurinn vöknar eins og í mátulega tempruðu baði, en
skráþurr sandurinn dregur rakann til sín. Komið getur það fyrir, að
þeim, er inn fara, finnist hitinn ekki nægilegur. Til að ná æskilegum
hita upp úr innri æðum jarðarinnar, nota menn þá staf eða litla spýtu og
róta þannig í jarðveginunr og dreifa úr sandinum, einkum í einu horni
skálans, þar sem göng nokkur koma í ljós. Af þessu umróti stígur upp
gnægð af mjög léttri gufu, áþekkri þunnum reyk, sem fyllir allan skál-
ann þægilegum hita og gerir það að verkum, að sandurinn loðir við
svitnandi og rakan líkamann. Sandinn, ásamt óhreinindum úr líkaman-
um, má síðan auðveldlega þurrka burt, og meira að segja hrynur hann
af sjálfkrafa, eftir lítilsháttar kólnun. Þannig fæst í svitabaði þessu svo
haganleg hreinsun allra ytri líkamshluta, að blátt áfram ekkert það, gert
af mannahöndum, hreinsar líkamann betur eða hefur þægilegri áhrif á
hann. Og ekki nóg með það, að menn ná hér af sér samansöfnuðum