Eimreiðin - 01.01.1910, Blaðsíða 2

2
jafnvel þó hinar verklegu framfarir séu miklar. Furðugamlar skoð-
anir haldast í afkimum og afdölum menningarinnar og það er al-
kunnugt, að mörg almúgahjátrú, sem enn lifir góðu lífd og stund-
um grípur þá, sem mentaðir eiga að heita, eitt sinn fyrir löngu,
á bernskuskeiði þekkingarinnar, hefir verið hágöfug vísindi, sem
engum datt í hug að vefengja.
Pegar vísindamennirnir rannsaka náttúruna, verða þeir oft að
fikra sig áfram með tilgátum (working hypotheses), sem tilraun-
irnar smátt og smátt sanna eða fella, og getur það oft tekið lang-
an tíma áður menn eru búnir að fá nokkurnveginn fulla vissu
fyrir því, hvort tilgátan sé rétt eða röng. Tilgátur þær, sem mest
afl hafa og sennilegastar þykja, eru kaliaðar fræðikenningar
(theóríur), þegar þær hafa töluvert fylgi vísindamanna, án þess þó að
vera fullsannaðar. Slíkar kenningar hafa oft verið til mikilla fram-
fara fyrir vísindin, jafnvel þó þær seinna hafi reynst rangar; þær
hafa leitt til ágætra rannsókna, sem mikla þýðingu hafa haft;
aðrar ágizkunar-kenningar hafa aftur á móti teymt menn aftur á
bak, stundum út í ógöngur og foræði. Vísindamennirnir vita vel,
hvers virði slíkar kenningar eru, skoða þær aldrei sem óyggjandi
sannindi, heldur sem verkfæri eða smíðatól. Oðru máli er að
gegna með rithöfunda og blaðamenn, þá vantar vanalega þekk-
ingu og hugsunarþrek til þess að kryfja vísindalegar kenningar
til mergjar, og draga því oft út af þeim ályktanir, sem ekki
mundu þykja leyfilegar frá vísindalegu sjónarmiði; en þeir fá
áheyrn lýðsins og breiða því oft út um veröldina ómeltar og
hálfmeltar hugmyndir um þau efni, sem enginn í raun réttri getur
haft fulla vitneskju um, og almenningur tekur á móti þeim sem
óyggjandi sannindum. Svo þegar einhver getgátan reynist röng,
er vísindunum oft kent um kenningar, sem þau enga ábyrgð hafa
á og aldrei hafa knésett eða kannast við að væru annað en
ágizkanir.
Vísindin eru sístarfandi að því að draga saman sannreyndir
og reynslugreinir þær, sem mannvitið finnur innan þeirra tak-
marka, sem því er sett, en út fyrir sitt eigið hyggjuvit kemst
maðurinn ekki. En einmitt á takmörkum mannlegrar skynjanar og
iyrir utan hana er margt af því, sem manninn langar mest til að
vita eitthvað um; skáld og heimspekingar láta stundum ímynd-
unaraflið hvarfla um þessar eyðimerkur, sem vísindin aldrei geta