Eimreiðin - 01.05.1911, Blaðsíða 3

79
hann daglegur gestur og leizt ábóta snemma vel á hann, enda
komst hann brátt alfari til Pverár, í fyrstu sem vikapiltur, en
síðan til mentunar. Frá vika-árum hans er sagan, er hann skyldi
reiða torf úr flagi, en var óstyrkur og rasaði. Pá mælti hann:
»styðjið biskupsefnið!« mælt hefur verið, að hann hafi ekki numið
latínu í klaustrinu og lært þó til prests. En það þykir ærið
ótrúlegt, og má ætla, að sú saga hafi verið bygð á vísunni,
»Látínan er list mæt,« sem honum er eignuð, en varla er eftir
hann. Án nokkurrar kunnáttu í máli kirkjunnar gat enginn orðið
officialis, því síður biskup, enda veit enginn til, að Jóni hafi verið
brugðið um kunnáttuleysi sem klerki, og ekki skorta latínuglósur
í sumum kveðlingum, er allir hafa eignað honum.
Á uppvaxtarárum hans stóð yfir hin mesta harðstjórnar og
hjátrúaröld. Á Hólun sat hinn harðsnúni biskup Ólafur Rögn-
valdsson, en eptir hann Gottskálk hinn grimmi. Skálholtsbiskup
var þá Stefán Jónsson, ríkur maður og metnaðargjarn, en spakari
þó en hinir og betur mentur. Til dæmis um fjárdrátt hinna
nefndu Hólabiskupa má geta þess, að hvor um sig auðgaði stólinn
um 100 jarðir. Hafði réttur biskupa og dómkirkna smámsaman
vaxið fram úr öllu hófi, og þó gekk ágengni biskupa langt um
lengra en lögvenjur leyfðu. I raun réttri drotnaði beinn hnefa-
réttur, þótt víg og vopnaskifti hefði nokkuð sjatnað frá öldunum
á undan. Hinsvegar var enn mikill dugnaður í landi og ríkismenn
margir, þrátt fyrir ágengni og fjárafla biskupa, en um hag alþýðu
eða kotunganna kunnum vér fátt að segja; en þó má fullyrða, að
hann hafi verið ærið bágborinn, og sveitirnar fullar af umrenningum
og öreigafólki. Hinn mikli auður hjá mörgum mönnum á dögum
Jóns biskups mun mest hafa stafað af plágunum, Svartadauða um
1400 og síðari plágunni í uppvexti Jóns. Erfðu þá einstakir menn
stórar eignir, þótt einkum væri það hinar ríkari ættir, sem sölsuðu
undir sig jarðirnar. Gekk ekki á öðru um alt land en jarðastappi
og kaupbréfum, svo að sá skjalagrúi er lítt tæmanlegur; en fátt
annað var ritað í þá tíma, auk samninga, erfðabréfa og þessháttar,
en helgra manna kvæði, rímur og riddarasögur. Á yngri árum
Jóns biskups er lítið getið harðæris, enda er fátt af hrygðar-
kveðskap til frá þeim tíma, en nóg af Maríuminnum, vikivaka-
kvæðum, rímum og mansöngum; var gleðskapur og býlífi nóg á
ríkisheimilum, og enn var nóg til af ágætum fornsögum, er allir
máttu kynna sér, sem læsir voru. En hin gamla sagnalist var
6*