Bókasafnið - 01.01.1998, Blaðsíða 8

Stefanía Júlíusdóttir
Að stuðla að
viðhaldi lýðræðis
— Hlutverk bókasafnsfræðinga á upplýsingaöld
firráð yfir upplýsingum eru nauðsynleg þeim sem
með völd fara. í lýðræðisþjóðfélögum er þekking
og aðgangur að upplýsingum nauðsynleg fyrir al-
menna borgara til þess að halda rétti sínum gagnvart
M valdhöfum og til þess að mynda sér stjórnmála-
skoðanir í samræmi við hagsmuni sína. Lýðræði Vesturlanda
byggist, að miklu leyti, á uppfræðslu almennings. Því upplýstari
sem almenningur er þeim mun betur virkar lýðræðið. Til þess
að almenningur geti aflað sér þekkingar reka opinberir aðilar
heimildasöfn. Til þeirra er aflað nauðsynlegra gagna, sem eru
skipulögð og skráð til þess að hægt sé að sjá hvað er til og
hvernig má nota það. Slíkar tölvuskrár eru aðgengilegar í bein-
línuleitum heimshorna á milli. Öll umsýsla heimildasafna sem
geyma upplýsingar, svo sem gerð þeirra, skipulag, skráning,
flokkun, varðveisla, aðgangur, eignarréttur, notkun, sala og
leiga, skiptir máli, því á þeim byggist afkoma einstaklinga og
þjóða og valdakerfi heimsins. Réttur almennings, hér á landi, til
þess að afla og nýta upplýsingar er tryggður með lagasetningu.
í nýútkomnum ritum um íslenska upplýsingasamfélagið og
framtíðarþróun þess kemur fram að stefnt er að því að: Islend-
ingar verði í fararbroddi þjóða heims við nýtingu upplýsinga-
tœkni í þágu bœtts mannlífs og aukinnar hagsœldar. (I) Þar er
almenningsbókasöfnum m.a. ætlað það mikla hlutverk að efla
lýðræði, jafnrétti, athafnafrelsi, alþýðumenntun og velferð borg-
aranna (2) og í stefnumótun í upplýsingamálum innan heil-
brigðiskerfisins er eitt markmiðið að: faglœrðu starfsfólki í
heilbrigðisþjónustu verði tryggður aðgangur að völdum gagna-
bönkum um heilbrigðismál sem og sérhœfðu námsefni og nám-
skeiðum um notkun upplýsingatœkni í heilbrigðisþjónustu. (3)
I þessari grein er lýst ýmsum þáttum í starfsemi bókasafna og
upplýsingamiðstöðva, mikilvægi aðgengis að upplýsingum fyrir
almenning, hættu sem getur skapast við takmörkun á aðgangi að
upplýsingum og hlutverki bókasafnsfræðinga við að tryggja
almenningi aðgang að upplýsingum.
Þær framfarir, sem tölvuvæðing getur skapað, með auknum
og auðveldari aðgangi að upplýsingum gæti snúist í andhverfu
sína ef ekki er fylgst með þróun tölvutækrar útgáfu og séð til
þess að aðgangur almennings að tölvutækum útgáfuritum sé
óheftur og frjáls.
Mikilvægi upplýsinga
Mikilvægi upplýsinga er ekki ný bóia. Tilvist og rekstur skipu-
lagðra þjóðfélaga byggist á upplýsingum. Heimildasöfn með
upplýsingum sem gegndu sambærilegu hlutverki og opinber
skjala- og bókasöfn á okkar tímum voru til fyrir daga ritlistar.
Þau voru forsenda þess að skipulögð þjóðfélög gátu þróast. (4)
Frá upphafi hefur skráning, skipulag og varðveisla, ásamt rétt-
inum til þess að hafa aðgang að upplýsingum skipt sköpum
fyrir valdhafa. Stofnandi kínverska keisaraveldisins, Qin, sem
uppi var um 220 árum f. Kr. lét, að tillögu ráðgjafa síns, brenna
öll rit sem fjölluðu um annað en lækningar, landbúnað og trú-
fræði, í því skyni að forheimska þjóðina til þess að ekki væri
hægt að gagnrýna aðgerðir stjórnvalda á grundvelli þekkingar
um fortíðina. Þegar það dugði ekki til var landið hreinsað af
menntamönnum. Ríki Qins stóð á þriðja árþúsund. (5)
í tímans rás hefur það verið breytilegt, á Vesturlöndum,
hverjir töldust eigendur heimildasafna og einnig hverjir höfðu
leyfi til þess að nota þau. Lengst af var aðgangur að heimildum,
sérstaklega frumheimildum, en einnig eftirheimildum, takmark-
aður við kirkjulega og veraldlega valdhafa, sem töldust eigend-
ur heimildasafnanna. Nýting þeirra takmarkaðist jafnframt við
þá sem höfðu þekkingu til og efni á, þegar um eftirheimildir var
að ræða, að nýta sér þær. (6)
í frönsku stjórnarbyltingunni varð gerbreyting á aðgangi að
skráðum heimildum í hinum vestræna heimi, jafnt frumheimild-
um (7) sem eftirheimildum. (8). Ákveðið var að útgáfurit á
bókasöfnum skyldu framvegis vera eign þjóðarinnar til afnota
fyrir alla. Ritin voru tekin eignarnámi. Stærsti hluti þeirra fór til
Konunglega bókasafnsins í Frakklandi sem gert var að þjóð-
bókasafni Frakka, opnað almenningi og nefnt Bibliothéque
Nationale. (9) Til þess að borgararnir gætu nýtt sér ritin urðu
þeir að vita hvað var til. Skrá var því gerð eftir samræmdum
reglum, fyrstu skráningarreglum þjóðar, yfir rit í hverju héraði.
Afrit skránna var sent á spjöldum til Parísar þar sem þau fóru í
samskrá yfir ritakost landsins. Með þessum hætti voru skráðar
um þrjár miljónir útgáfurita. Sjá mátti í skránum hvað til var í
hverju héraði og einnig hvað til var í öllu landinu af útgáfu-
ritum. (10) Á átjándu og nítjándu öld var öðrum þjóðbókasöfn-
um komið á fót í Evrópu, meðal annarra Landsbókasafni Islands
árið 1818 (11). Á þessum tíma var einnig mörgum einkabóka-
söfnum komið á fót. (12)
í kjölfar frönsku stjórnarbyltingarinnar urðu jafnframt þátta-
skil í starfsemi skjalasafna. Fyrsta þjóðskjalasafnið, Archives
Nationales, var stofnað 1790 í París og árið 1794 var gefin út
tilskipun sem kvað á um að skjalasöfn annarra opinberra aðila
heyrðu undir þjóðskjalasafnið, um þetta voru sett lög árið 1796.
Samkvæmt tilskipuninni 1794 fékk almenningur lagalegan rétt
til aðgangs að skjölum sem voru lögleg sönnunargögn (13).
Þess vegna hefur tilskipunin verið nefnd yfirlýsingin um skjal-
réttindi manna (14). Viðurkenning á þjóðfélagslegu mikilvægi
8
BÓKASAFNIÐ 22. ÁRG. 199H