Bókasafnið - 01.01.1998, Page 34

í hendur í hugum manna, og gerir það reyndar enn. Fyrir það
voru þeir guðinum ævarandi þakklátir. Þrátt fyrir guðdómleika
sinn var egypska skriftin ekki eingöngu notuð fyrir trúarbrögð-
in. Margt skrifaðra heimilda sem fundist hefur í Egyptalandi
hefur alveg eins og fleygrúnirnar varpað hulunni af menningu
sem stóð í miklum blóma. Töluvert af goðsögnum og ævintýra-
frásögnum forn-Egypta, sem hafa varðveist frá þessum tíma
hafa haft mikil áhrif á gerð bókmennta Vesturlanda allt fram á
okkar daga. Sama er að segja um margar ballöður og ástar-
söngva.
Egyptar höfðu ýmis ráð hvað varðar efni til að skrifa á svo
sem tré, hör, skinn, stein og tré-
plötur að ógleymdum papýrus,
sem' varð helsta efni þeirra. Úr
papýrussefinu sem vex við Níl
unnu menn nytsama hluti eins og
reipi, mottur og segl. Egypska
orðið papýrus er þegið frá gríska
orðinu papýros og hafa verið
margar getgátur á lofti um hvað
orðið þýði. Kenningar hafa komið
fram um að það þýði „vöxtur ár-
innar (Nílar)“ eða „það sem til-
heyrir ánni (Níl)“. Á fjölda mörg-
um tungumálum er hugtak yfir
pappír dregið af þessu orði þar á
meðal á okkar máli. Besta papp-
írsgerðin var í Alexandríu og var
varan eftirsótt bæði í Grikklandi
og Rómaveldi. Á pappírinn var
ritað með sefpenna og bleki.
Vegna þess hve auðvelt var að
afla pappírs jókst notkun ritlistar
og fékk hún brátt geysimikla
þýðingu.
Letur Egypta er kallað „híeróg-
lífur“ og er komið úr grísku orð-
unum hieros=heilagur og gly-
phein=rista. í fyrstu var það
hreint myndletur en síðar komu
atkvæði eða hljóðtákn í stað
mynda. Það varð því fljótlega letur hins talaða orðs og náði yfir
hlutstæð og óhlutstæð atriði. Það náði einnig til ráðlegginga
varðandi landbúnað, læknislist, menningu og bænir. Elstu leifar
egypska letursins eru um það bil frá 3000 f. Kr. Allar götur fram
til 390 e. Kr. breyttist það ekki svo orð sé á gerandi. Það eina
sem virðist hafa gerst í þróunarátt er að táknunum fjölgaði.
Giskað er á að þeim hafi fjölgað úr 700 í 5000 tákn á tíma-
bilinu. í Egyptalandi hinu forna varð eftirsótt starf að verða
skrifari. Eins og hjá Súmerum var skriftin líka notuð til þess að
halda reikninga, einnig til þess að skrifa niður lög, til að festa
kaup- eða hjúskaparsáttmála. Myndletrið hefur líka orðið minn-
ismerki um forna hámenningu. Fyrir 5000 árum notuðu skrif-
arar örk af papýrus, túss og oddmjóan penna. Pensill var einnig
mikið notaður og gaf hann meira svigrúm fyrir breið og mjó
strik og hentaði vel fyrir hallandi skrift sem varð sí vinsælli.
Orðum er yfirleitt ekki skipt og upphafsstafir ekki greindir frá
litlum stöfum. Stundum kom þó fyrir að punktur eða komma
voru notuð til að aðgreina orð. Kommur yfir orð og tákn um hlé
til öndunar við upplestur koma einstöku sinnum fyrir í ljóðum
og oftast hefur þeim verið bætt inní eftir á. Það má merkja af
breyttri rithönd. Merkjasetning eins og notuð er nú á tímum sést
sjaldan og er þá ekki kerfisbundin. Greinaskil tíðkuðust á sama
hátt og á okkar tímum. Titlar verka voru þá þegar þekkt fyrir-
bæri og var þeim iðulega komið fyrir í enda rúllunnar. Sá háttur
mun hafa orðið ríkjandi vegna þess að menn vöfðu rúlluna ekki
til baka að loknum lestri og þess
vegna var titillinn sýnilegur stæði
hann í lok verksins þegar nýr not-
andi kom að rúllunni. Þessi hefð
fylgdi ritverkum lengi vel eða
löngu eftir að menn fóru að gera
skinnbækur og jafnvel prentaðar
bækur.
Bókmennta- og fræöiverk
verða til
Egypska bókmenntahefðin er sér-
staklega umfangsmikil og nær
yfir margs konar bókmennta-
greinar t.d. rit siðfræðilegs eðlis,
hyllingar til guða og konunga,
sögulegar frásagnir, ævintýrasög-
ur, ástarljóð, söguljóð og dæmi-
sögur svo eitthvað sé nefnt.
Allra þekktastar af þessum bók-
menntaverkum eru svo kallaðar
dauðabœkur sem voru skrifaðar
með myndletri og eru frá því unt
1500 f. Kr. Þær hafa varðveist í
gröfum manna í þúsundir ára en
ekki er ýkja langt síðan þær fund-
ust. Egyptar litu á dauðann sem
framhald af þessu lífi og það
þurfti að hugsa fyrir því fram-
haldi. Hinir látnu voru vel útbúnir
fyrir ferðina löngu inn í eilífðina og fengu með sér allt mögu-
legt sem að gagni kynni að koma í öðrum heimi. Sumir fengu
dauðabókina með sér í gröfina en hún tryggði eilíft og ham-
ingjuríkt líf eftir þessa jarðnesku vistarveru. Hún var nokkurs
konar leiðarvísir um komandi líf. Við útförina las prestur upp-
hátt úr bókinni. Bókin var rúlla úr papýrus eða hör, fagurlega
myndskreytt. Stærð bókanna gat verið geysimikil. Dæmi munu
vera um rúllu sem var þrjátíu metra löng og um hálfan metra á
breidd. Textinn var skrifaður með svörtu bleki í lóðréttum dálk-
um með myndletri en á milli dálkanna voru dregnar svartar lín-
ur. Hins vegar voru titill, kaflafyrirsagnir og fyrsta orð hvers
kafla skrifuð með rauðu bleki. Dauðabókin hélt fullu gildi sínu
þar til nokkru eftir Krists burð.
Ekki má heldur gleyma vísindaverkum af ýmsum toga, sem
Mynd !. Leirtafla rituð með fleigrúnum.
Takið eftir áhöldunum á myndinni.
Mynd 2. Höfundur dáist að risavöxnum leirtöflum íXi’an
34
BÓKASAFNIÐ 22. ÁRG, 1998