Bókasafnið - 01.01.1998, Síða 35

fengu rými í rituðu máli í fornöld, svo sem læknavísindum og
enn síður textum sem fjalla um spádóma og galdra, matargerð-
arlist og að sjálfsögðu stjörnufræði og tímatalsreikning. Daga-
talið sem áður hafði verið stillt af við tunglið, var ca 2000 f.Kr.
lagað eftir gangi sólar og árinu var skipt í 365 daga.
Bæði í Egyptalandi og í Mesopotamíu voru það forréttindi að
kunna að lesa og skrifa og að ná góðu valdi á listinni þýddi auk-
ið vald. Öll kennsla fólst í því að kenna fólki listina að skrifa og
fór kennslan fram í musterunum. Skrifarinn, sem hafði veiga-
miklu hlutverki að gegna í samfélaginu, losnaði undan erfiðis-
vinnu, var mikils metinn, bjó við
velsæld og síðast en ekki síst
hafði hann mikil áhrif.
Margar gátur um skrifletur í
Mesopótamíu og Egyptalandi hafa
nú verið leystar en ekki er sömu
sögu að segja um letur sem notað
var á eynni Krít í fornöld. Vís-
indamenn hafa átt í erfiðleikum
með að ráða í letrið sem þar var
notað og sennilega einnig notað á
meginlandinu þ.e. Pelopsskaga.
Verður ekki fjallað nánar um það
hér.
Mynd 3. Skrifari við störf sín
Ritlistin berst til Evrópu
A 16. öld f.Kr. fór þjóðflokkur nokkur á
Sínaískaganum að breyta híróglífunum í
hljóðletur. Þetta stafróf hafði 22 sam-
hljóða en sérhljóðarnir voru ekki skrifað-
ir. Stafróf þetta breiddist út og meðal
þeirra sem tóku það upp voru Fönikíu-
rnenn. Þeir voru afbraðs siglingamenn og
fóru víða og báru með sér menningu sína.
Þeir kenndu Grikkjum stafróf sitt og varð
það afdrifaríkt því þaðan breiddist það
hratt út. Þau stafróf sem notuð eru á Vest-
urlöndum eiga rætur að rekja til stafrófs
Fönikíumanna.
Grikkir komust í kynni við samhljóða-
skriftina um 800 f. Kr. og betrumbættu
hana með því að bæta inn táknum fyrir
sérhljóð enda þurfti mál þeirra á því að
halda. Þar með tóku þeir síðasta skrefið
að fullmótaðri hljóðskrift og sköpuðu urn leið skrifletur Vestur-
landa sem síðan hefur haldið því formi sem Grikkirnir gáfu því
í upphafi. Þannig fengu Grikkir letur sent var auðlært og auð-
lesið og er áreiðanlega sveigjanlegasta skriftarkerfið sem notað
hafði verið til þessa. Þar með hófst hinn sögulegi tími á Grikk-
landi en einmitt Grikkir urðu frumkvöðlar í menningarlegu
tilliti. Frá þeim höfum við Vesturlandabúar þegið hvað mest
allra þjóða menningarlega séð.
Gríska skrifletrið þróaðist síðan í tvær greinar. Ákveðin þróun
varð í vesturátt og önnur til austurs. Hin austlæga þróun nær til
dæmis til kyrilliska letursins sem notað er í Rússlandi og hjá
Skreyting úr miðaldahandriti
öðrum slavneskum þjóðum. Hin vestlæga gerð varð síðan upp-
haf að latínuletri því sem Vesturlandabúar nota enn í dag. Róm-
verskir leturgrafarar fundu þessu letri farveg. Þetta letur er oft
kallað kapitalletur og er eingöngu stórir bókstafir. Á þeim grunni
byggði hversdagsletur samtímans. Þessu tilheyrir skáletur eða
kursivskriftin svo og únsíalskriftin, sveigt hástafaletur, sem var
notuð í bókletur sem þróaðist um 300 e.Kr. Hálfúnsíalletrið kom
síðan um 500 og var miklu léttari leturgerð. Frá henni höfum við
þróað litlu bókstafma. Hún formaðist rækilega í svo kallaðri
karólínskri lágstafaskrift eða karlungaletri, sem átti uppruna sinn
í Frakklandi á 8. öld.
Frá 12. öld hafði gotneskur
stíll, sem er brotið letur, æ ineiri
áhrif á leturgerð. Bókstafirnir
urðu háir og grannir eins og sjá
má af textúrleturgerð 15. aldar og
brotaleturgerð 16. aldar.
Kristnin eykur útbreiðslu
ritlistarinnar
Gallar þágu latínuna í arf frá
Rómverjum og fengu leturgerð-
ina í kaupbæti. Fimrn öldum sfðar
eða um 800 lagði Karl mikli, sem
sjálfur mun ekki hafa kunnað að
skrifa, ofuráherslu á að ná aftur
tökum á þeirri menningu í Frakklandi sem
hafði farið nokkuð halloka fyrir barbörum
Evrópu. Um aldir var latína notuð í ríki
Franka. Á tímum útbreiðslu kristninnar
var latína rnálið sem menn notuðu við
skriftir og við að endurrita texta. Saga rit-
listarinnar í Evrópu er að mestu varðveitt í
handritum sem voru í höndum kristinnar
kirkju á miðöldum. 1 meira en þúsund ár
var ritlistin forréttindi rnunka. Munkar
snemmmiðalda voru oft á tíðum fátækra
manna synir sem höfðu verið sendir af
fjölskyldum sínum í klaustur til að afla sér
menntunar og þjóna síðan þar guði sínum.
Ekki síður voru það menn sem vegna
sannfæringar sinnar vildu setjast að í
klaustrum og ganga reglu þeirra á vald
eða þá þeir voru á flótta frá óstöðugleika
og erli lífsins utan klausturveggjanna. Þeir voru frábrugðnir
skrifurum Mesópótamíu og hinna fornu Egypta að því leyti að
þeir gáfu sig ekki listinni á vald í sama mæli og fyrirrennarar
þeirra og skriflistin færði þeim ekki samsvarandi völd. En óhætt
er að segja að listsköpun munkanna hafi fengið annan og ekki
síðri farveg. Það voru þeir sem þróuðu skriftina sem listgrein
„kalligrafi“. Handril þeirra, sem prýdd voru forkunnarfögrum
lýsingum, gera það að verkum að fyrstu bækur Vesturlanda eru
ómetanlegir dýrgripir.
Víða í klaustrunum var skylda að vinna eitthvað við skriftir.
Vafalaust hefur það verið mismikið eftir vilja og getu hvers og
BÓKASAFNIÐ 22. ÁRG. 1998
35