Bókasafnið - 01.01.1998, Blaðsíða 46

Áður en ritmenning hófst voru heimildir varðveittar frá kynslóð
til kynslóðar með munnlegri geymd. Þetta má skilgreina sem
bókartegund og má kalla hana hina munnlegu bók. Munnlega
bókin var fyrst og fremst algeng meðal fólks þar sem rithefð og
ritmenning var ekki til. Ýmsir frumstæðir þjóðflokkar eru gjarn-
an nefndir sem dæmi í þessu sambandi. Það skal hér látið ógert
en í staðinn nefnt íslenskt dæmi frá því fyrir ritöld á íslandi,
sem er Grágás, lögbók þjóðveldisins forna, sem lögsögumaður
J skyldi mæla af munni fram á alþingi, þriðjung bókar á hverju
| ári. Annað fslenskt dæmi eru íslendingasögurnar, a.m.k. á
meðan menn trúðu á hina svonefndu sagnafestukenningu sem
snerist um það að sögurnar hefðu gengið munnlega manna á
milli uns einhver skrifaði þær niður.
* * *
Uppgötvun Gutenbergs var eiginlega ekkert annað en geysistórt
skref til að fjöldaframleiða handritaðar bækur. Prentaða bókin
átti að líta eins út og sú handritaða. Síðan hafa allar framfarir í
bókagerð snúist um það að gera bókaframleiðsluna stórvirkari,
hraðvirkari og ódýrari. Hraðpressan í upphafi 19. aldar og
setjaravélin síðar á sömu öld breyttu engu um útlit bókarinnar.
Vélbókband ekki heldur. Þegar offsetprentun og loks tölvusetn-
ing á filmur og plötur útrýmdu blýinu breyttist codex-formið
ekki. Þótt bókagerðin hafi þannig gerbreyst á 500 árum, svo
rækilega að Gutenberg myndi ekki skilja einn einasta verkþátt í
ferlinu, hefur útlit bókanna ekki breyst í grundvallaratriðum.
Nú eru hins vegar blikur á lofti. Við stöndum frammi fyrir
byltingu í bókagerð sem er miklu meiri en sú sem kennd er við
Gutenberg og að minnsta kosti sambærileg við breytinguna frá
rúllum í codex. Spurning hvort breytingin núna er ekki ennþá
stórfelldari. Það er rafræna bókin sem ryður sér til rúms. Samt
er kannski ekki rétt að segja ,ryður sér til rúms’ því hún hefur
eiginlega ekkert áþreifanlegt rúm, hún tekur ekkert hefðbundið
pláss í hillum heldur er hún svo og svo mörg Kb (.kilobyte’)
eða Mb (,megabyte’).
Rafræna bókin setur öll hugtök og form úr lagi. Rafræna bók-
in hefur enga hefðbundna stærð. Hún er hvorki síður eða arkir.
Hún hefur ekkert ákveðið útlit. Hún getur verið löng og mjó á
J einhverjum skjá, samtímis því sem hún er breið og stutt á öðr-
um. Hún getur verið með 12 punkta Times letri á einum skjá,
samtímis sem hún getur verið með 14 punkta Courier á öðrum.
Og allt þetta samtímis: Það er nefnilega ekkert til lengur sem
heitir eintakafjöldi ef rafræna bókin er á einhverri nettengdri
tölvu. Og það er ekkert sem hindrar að ,eintakið’ sé afritað, en
afritið verður alveg eins og frumritið, hugtökin frumrit og afrit
heyra sögunni til. Rafræna bókin getur verið í optísku formi á
CD-ROM diski eða hún getur verið í magnetísku formi á
tölvudiski eða segulböndum. Notandinn getur ekki vitað hvort
heldur er. Notandinn getur ekki heldur vitað hvar rafræna bókin
er ,staðsett’, hún getur verið í sama húsi eða í sömu borg, eða
hún getur verið í einhverju öðru landi, jafnvel hinum megin á
hnettinum, mismunandi hlutar bókarinnar geta verið á mismun-
andi stöðum, allt án þess að notandinn verði hið minnsta var við
það.
Ýmsum þykir illt í efni og harma endalok pappírsbókarinnar.
Ekki er þó ástæða til að óttast neitt því eitt af því sem einkennir
allar breytingar sem bókin hefur gengið í gegnum á liðnum
öldum og árþúsundum er að hið gamla hverfur ekki samtímis
því sem hið nýja kemur fram. Handritaðar bækur voru fram-
leiddar löngu eftir daga Gutenbergs, og á íslandi voru bækur
handskrifaðar í stórum stíl langt fram á 19. öld. Papýrusrúllur
voru til samtímis codex-bókunum í mörghundruð ár. Bækur
voru ritaðar og síðar prentaðar á skinn og pappír samhliða. Og
munnlega bókin hefur verið til allt fram á síðustu ár. Þar get ég
nefnt eitt dæmi sem ég hef persónulega fengið að upplifa. Fyrir
um aldarfjórðungi sótti ég fyrirlestra í almennri sögu, mann-
kynssögu eins og almennt var kallað, hjá Olafi Hanssyni pró-
fessor við Háskóla Islands. Hann hafði aldrei neitt skrifað með
sér í tíma heldur las fyrir blaðalaust úr munnlegri bók. Og það
var alveg á hreinu að um bók var að ræða því þegar ég missti úr
fyrirlestur einhverju sinni þá fékk ég að láni uppskriftir félaga
míns sem sótt hafði fyrirlestra Olafs árið áður. Og það sem mig
vantaði fann ég þar og féll það inn í mínar uppskriftir eins og
hanski að hönd.
* * *
Hér hefur verið staldrað við ýmis konar bækur, allt frá hefð-
bundnum bókum í codex- og papýrusformi yfir í formlausar
bækur á borð við rafrænar bækur og munnlegar bækur. Til er
a.m.k ein tegund bóka til viðbótar sem kalla mætti ímyndaðar
bækur. Þær eru tvenns konar. Annars vegar eins og þær sem
Halldór Laxness vitnar til í upphafsorðum tveggja skáldsagna
sinna. Islandsklukkan (Rv. 1943) hefst á orðunum: „Sú var tíð,
segir í bókum, að íslenska þjóðin átti aðeins eina sameign sem
metin varð til fjár. Það var klukka.” Þessar tilvitnuðu bækur eru
ekki til, hafa aldrei verið og verða ekki. Þær eru hugarsmíð
Haldórs Laxness. Sjálfstœtt fólk (2. útg., Rv. 1952) hefst á orð-
unum: „Islenskar bækur skýra frá því, að hér á landi hafi
snemma dvalist vestrænir menn og skilið eftir sig krossa, klukk-
ur og aðra þvílíka gripi, sem notaðir eru til galdurs.” Slái menn
upp í lslendingabók Ara fróða sést glöggt að öðruvísi er þar frá
sagt, og vitnar því Halldór ekki í Ara heldur í ímyndaðar bækur.
Ekki er rétt að segja að Halldór fari með rangt mál því þessar
bækur eru ímyndaðar bækur hans. Allt eins getur verið að rangt
sé með farið hjá Ara og skal þá hafa það sem réttara er. Hin
gerðin af ímynduðum bókum eru allar þær bækur sem fólk ætlar
sér að skrifa. Margar þessarra ímynduðu bóka verða að raun-
veruleika smám saman þegar höfundurinn kemur því í verk að
skrifa þær. Hins vegar eru þess líka dæmi að ekki hafi orðið úr
verki, og skal salt ekki sett í þau sár með því að nefna dæmi.
* * *
Auðvitað er það að lofa upp í ermina að boða einhverjar óvé-
fengjanlegar niðurstöður. Það verður því ekki gert. Hins vegar
er vandamálið um hvort Arx sé bók eður ei ekkert lítið. Það er
bæði stórt og þungt, alveg eins og Arx. En kannski liggur
lausnin einmitt þar. Er það ekki ófrávíkjanlegt skilyrði til að
46
BÓKASAFNIÐ 22. ÁRG. 199H