Bókasafnið - 01.01.1998, Blaðsíða 27

ÁSLAUG AGNARSDÓTTIR
Eru dagar bókarinnar taldir?
- Hugleiðingar um bókina
Bækur eru lífið sjálft. Þær eru mér fæði og framtíð,"
skrifaði rússneski rithöfundurinn, Fjodor Dosto-
jevskíj, í bréfi til bróður síns, Mikjáls, árið 1854.
Þessi orð Dostojevskíjs vil ég gera að mínum.
Hvers virði væri lífið án bóka? Það væri að
minnsta kosti töluvert fátæklegra. Þegar ég var barn bjó ég í út-
löndum. Ég fór reglulega á bókasöfn til að fá lánaðar bækur.
Fyrsta bókasafnið mitt var Ameríska bókasafnið í París. Það var
til húsa á fimmtu hæð virðulegrar gamallar byggingar á
Champs-Elysées. Þegar komið var inn í anddyrið þurfti að taka
lyftu upp á fimmtu hæðina. Lyftunni var lokað að innanverðu
með útflúruðum járngrindum og í gegnum þær sást stigagangur-
inn. Endrum og eins brá gangandi mannveru fyrir. Eftir-
væntingin eftir að komast í bækurnar var mikil og jókst í hvert
skipti sem hrykkti í gömlu lyftunni meðan hún mjakaðist hærra
og hærra. Svo stöðvaðist hún með rykk, hurðunum var ýtt til
hliðar og okkur systkinunum hleypt inn í heim ævintýranna,
heim bókanna, sem biðu þolinmóðar eftir að við veldum okkur
lesefni næstu vikna. Mér fannst ég stundum vera Fransí, tólf ára
gömul söguhetja í skáldsögunni Gróður í gjósti, en hún hafði
ákveðið að lesa eina bók á hverjum degi og tvær á laugardög-
um. Þótt löngunin væri fyrir hendi varð ég aldrei jafnoki hennar.
En ég var lestrarhestur og minningarnar frá þessu bókasafni
æsku minnar eru meðal þeirra ljúfustu frá þeim tíma. Fyrir
nokkrum árum var þetta bókasafn lagt niður eins og mörg önnur
amerísk bókasöfn í Evrópu, m.a. hér á íslandi.
Nútíma tölvutækni og Internetið hafa orðið til þess að vekja
upp spurningar um framtíð bókarinnar, bæði hjá bókavörðum
og öðrum. Bókasöfn hafa lengst af verið staðir sem voru sóttir
fyrst og fremst bókanna vegna. Þau voru, eins og nafnið segir til
um, söfn bóka. I öndverðu var hlutverk þeirra umfram allt að
varðveita bækur og veita fræðimönnum aðgang að þeim. Sá
aðgangur var oft aðeins veittur fáum útvöldum. Með tímanum
komu fleiri og fleiri á bókasöfnin. Þá sem fyrr voru bækur það
sem starfsemin snerist um. Smám saman fóru þau að þjóna al-
menningi með útlánum og seinna með því sem nú heitir
upplýsingaþjónusta. Þó að starfsemi bókasafna hafi verið að
mótast og breytast frá upphafi voru breytingarnar fremur hæg-
fara þar til eftir miðja þessa öld. Það er fyrst með tilkomu tölvu-
tækninnar og mikilli og örri þróun hennar á undanförnum
áratugum ásamt tengingu tölva í tölvunet að ímynd bókasafna
og störf bókavarða fara að breytast. Nútímabókasöfn eru „upp-
lýsingamiðstöðvar" þar sem ekki einungis á að vera hægt að
nota eigin gögn safnsins heldur einnig að leita sér upplýsinga í
stórum gagnabönkum um allt milli himins og jarðar.
Um fátt hefur verið eins mikið rætt og ritað á undanförnum
misserum og Netið. Það hefur fest sig í sessi og breiðst út með
ógnarhraða. Áður en langt um líður mun nettenging eflaust telj-
ast jafnsjálfsögð og sjónvarp á heimilum landsmanna. Þetta eru
svo sem engin ný sannindi og um mikilvægi Netsins hafa verið
skrifaðar ótal greinar og bækur. Nýjustu tölvurnar, ný og betri
forrit, ný og umfangsmeiri gagnasöfn og svo Netið. Þetta eru
mál málanna. Gæði bókasafna og álit manna á þeim er nú oftar
en ekki talið byggjast á því hversu margar tölvur safnið á,
hversu mörg gagnasöfn á diskum eru til, hversu nýr bæði hug-
búnaður og vélbúnaður er o.s.frv. Hins vegar kaupa flest söfn
færri bækur með hverju ári sem líður. Netið á sér margar hliðar
en í þessari grein eru það fyrst og fremst textar (eða bækur) sem
ég ætla að gera að viðfangsefni mínu. Hver er munurinn á
nettextum og textum í prentuðum bókum? Eru dagar prentuðu
bókarinnar taldir? Eru dagar bókasafna taldir?
Svör við þessum spurningum finnst mér fyrst og fremst hljóta
að byggja á svörurn við eftirfarandi spurningum: Er rökrétt að
álykta að rafræna bókin muni taka við af prentuðu bókinni eða
mun hún þróast við hlið hennar og þjóna öðrum tilgangi? Sýnt
þykir að lestur bóka fari minnkandi. Hve lengi og upp að hvaða
marki mun sú þróun halda áfram?
Tölvan hefur vissulega breytt miklu, ekki aðeins hvað starf-
semi bókasafna varðar. Ef rekja á sögu hennar þarf ekki að fara
langt aftur. Tölvan var upphaflega reiknitæki sem var smíðað
skömmu eftir seinna stríð. Þróun hennar var hröð og á önd-
verðum sjöunda áratugnum var flest það sem einkennir tölvuna
nú komið til sögunnar. Einmenningstölvur komu þó ekki fram
fyrr en á miðjum áttunda áratugnum. Nú eru tölvur til á all-
flestum heimilum landsmanna. Heimilistölvan er notuð í marg-
þættum tilgangi og möguleikarnir virðast óþrjótandi. Saga Nets-
ins hófst árið 1969 þegar nokkiar stórar stofnanir í Bandaríkj-
unum tengdu saman tölvur sínar og opnaðist þá nýr heimur með
enn fleiri möguleikum. Þessari þróun hefur Anne Clyde, dósent
í bókasafns- og upplýsingafræðum, lýst ágætlega í nýlegri grein
(Anne Clyde 1992). Það leið ekki á löngu áður en hægt var að
tengjast Netinu frá heimilistölvunni og með tilkomu Veraldar-
vefsins jukust möguleikarnir enn.
En bókin og bókaútgáfa eiga sér einnig sína sögu sem hófst
ekki fyrir fimmtíu árum, heldur rúmum fimm þúsund árum.
Fyrstu bækurnar urðu til í Egyptalandi og Kína um 3.000 f. Kr.
Allar götur síðan hafa útlit, efni og framleiðsluhættir bókarinnar
verið að þróast. Á þessum fimm öldum hafa leirtöflur og
handskrifaðar papyrusbókrollur fyrri alda smám saman breyst í
fjöldaframleiddar bækur sem unnar eru í tölvu og prentaðar eftir
ftlmu. Samt hefur það form bókarinnar sem við þekkjum hvað
best nú, þ.e. codex-formið, haldist í meginatriðum óbreytt í tvær
BÓKASAFNIÐ 22. ÁRG. 1998
27