Bókasafnið - 01.01.1998, Side 32

Kristín Bragadóttir
Saga skriflistarinnar
Igrein þessari verður leitast við að rekja sögu ritlistar-
innar frá því að menn fóru fyrst að tjá sig með táknum
og fram til þess að skrift er orðin vel þróuð og lík því
sem við þekkjum nú. Einkum er fjallað um þær rætur
skriflistarinnar sem hafa haft áhrif á Vestur-Evrópu og þá menn-
ingarstrauma sem runnið hafa frá hinum fornu menningar-
þjóðum við Miðjarðarhaf.
Löng þróunarsaga býr á bak við skrifletrið eins og við þekkj-
um það nú á tímum. Talið er að mannkynið hafi byggt jörðina í
eina miljón ára. Furðulegt má því telja að maðurinn hafi aðeins
kunnað að skrifa í tæp sex þúsund ár. Fyrir nútímamenn er
nánast ómögulegt að hugsa sér veröldina án skriftar og leturs.
Löngu áður en skriftin varð að veruleika, eða í þúsundir ára,
höfðu menn aðferðir til þess að tjá sig hver við annan með hjálp
mynda, teikninga og alls kyns tákna. Ekki er hægt að tala um
skrift í þeirri merkingu sem við leggjum í hugtakið fyrr en til
var nægilega mikið af táknum eða myndum sem höfðu öðlast
fastan sess, myndað nokkurs konar kerfi, sem skrifarar gátu
gripið til. Skrift var upphaflega notuð í hagnýtum tilgangi og
var hún í byrjun aðallega notuð til að halda bókhald yfir ýmsar
vörur. Á elstu minjum má t.d. sjá lista yfir tjölda kornpoka og
kvikíjár til kaupa og sölu.
Skriftin dafnaði á menningarsvæðunum fornu
Bæði í Mesópótamíu, landinu milli fljótanna Efrats og Tigris, í
Egyptalandi og í menningarlöndum Asíu blómstraði skriflistin
þúsundum ára fyrir Krists burð. Nokkur munur var þó talinn
milli skrifara á þessum miklu menningarsvæðum fornaldarinn-
ar. I Egyptalandi var skrifarinn opinber starfsmaður, sem hlotið
hafði ákveðna menntun og þykir frekar ósennilegt að almúga-
fólk þar hafi verið læst og skrifandi. I Mesópótamíu hins vegar
var sú skylda lögð á þegnana, að undanskildunt allra lægstu
stéttunum, að þeir skyldu hafa lestur og skrift á valdi sínu. Það
var því skylda foreldra að sjá til þess að synir þeirra og að
öllum líkindum einnig dætur lærðu að skrifa. Margt bendir til
að skólar hafi verið reknir við flest musteri í Babýlon.
Menntun var í höndum presta í löndunum fyrir botni Mið-
jarðarhafs. Bókasöfn voru þegar komin á laggirnar, í hofunt
stærri borga var safn steinblokka eða með öðrum orðum bóka,
þeirra tíma bókasafn. Útlán voru meira að segja stunduð frá
þessum söfnum.
Nám í lestri og skrift fór fram í „húsum taflnanna" og fram-
haldsmenntun fór fram í „húsunt viskunnar“ og var þar um að
ræða m.a. málvísindi, guðfræði, læknisfræði, stjörnufræði og
stærðfræði. Öll helstu hof höfðu bæði skóla og “bóka”söfn sem
voru full af menningarverðmætum, að vísu í frumstæðu formi
að okkar mati.
Elst af þeim leturgerðum sem vitað er um eru fleygrúnir sem
Súmerar fundu upp og þróuðu í Babýlon rúntlega 3000 f. Kr.
Táknin líta út eins og skarpir fleygar. Hvert tákn merkir venju-
lega eitt atkvæði. Mesópótamíumenn höfðu ekki aðgang að
papýrus og notuðu því rakar leirtöflur til að marka fleygrúnir í.
Leturtáknin voru þrykkt í rnjúkan leirinn með trépinnum. Töfl-
urnar voru síðan sólþurrkaðar og héldu sér bærilega eftir það.
Tugir þúsunda leirtaflna hafa varðveist og af þeim má lesa
mikla sögu. Þær eru af öllum mögulegum stærðum og mótaðar
á mjög mismunandi hátt. Þó mun lögun töflu á mynd I hafa
verið algengust. Auðvitað komst ekki alltaf tiltekið efni fyrir á
einni töflu og þurfti þá fleiri töflur til að ljúka verki alveg á
sama hátt og bækur nútímans hafa mörg blöð. Röð af töflum gat
myndað eitt og sama verk og voru töflurnar þá númeraðar. Þar
að auki má finna auðkenni eða „stimpil" bókasafnsins á
mörgum þeirra. Fleiri tiltæk efni voru notuð t.d. var steinn ekki
óalgengur. Um það bera alls kyns minjar vitni svo sem stein-
súlur, lágmyndir og styttur með áletrunum.
Þar sem menn réðu yfir skriflistinni hefur margvíslegt efni
eðlilega ratað á síður taflnanna. Um leið og menn eignast
eitthvað til að versla með kemur þörfin fyrir að halda reikninga
og stemma þá af. Einnig finnast leifar þess að Súmerar hafi ekki
bara notað peninga í verslun og viðskipti heldur líka lánað þá
gegn vöxtum. Margt annað má lesa af töfium þeirra, til dæmis
goðsagnir, sálma og söguljóð. Er Gilgames söguljóðið þekktast
en það lýsir ferðum og ævintýrum konungsins Gilgames á
áhrifaríkan hátt. Einnig er þar að finna ástarljóð og lagatexta. í
lagatextum er vitnisburður um elstu lög í heimi en það er
geysihá taBa sem inniheldur hin frægu lög Hammurabis kon-
ungs. Þarna er líka að finna landakort sem sýna samsvörun
lands og hafs svo og árfarvegi en hvort tveggja skipti miklu
máli fyrir fólkið.
Menningarþjóðir Asíu notuðu sambærilega tækni og ber
steintöflusafnið í gömlu, kínversku keisaraborginni Xi'an þess
merki. Þar eru geymdar hvorki meira né minna um 3000
steintöflur. Kínversku töflurnar hafa jafnan vakið mikla athygli
og aðdáun fyrir listfengi skrifletursins. Það er sérstaklega fallegt
enda Kínverjar frægir fyrir að leggja formfegurð í ritlistina í
aldanna rás. Ekki er unnt að gera skriflist Asíuþjóða frekari skil
hér en það væri efni í sérstaka grein.
Fleygrúnirnar eru sambland af orða- og orðhlutaskrift
(atkvæðakrift) eins og letur Egyptanna, hieroglyfskriftin, varð
síðar. Það letur notaði færri tákn en fleygrúnirnar þar sent
Egyptarnir notuðu einungis samhljóðin.
Samkvæmt trú forn Egypta var ritlistin guðleg forsjá. Það var
guðinn Thot sem hafði skapað hana og fengið mönnunum að
gjöf en hann var guð skriftar og þekkingar, en þetta tvennt hélst
32
BÓKASAFNIÐ 22. ÁRG. 1998