Bókasafnið - 01.01.1998, Blaðsíða 12

samningu kennsluefnis og einnig á Landsbókasafni íslands -
Háskólabókasafni.
Áhrif efnisvals, að óséðu, á skráningu
Með aukinni samnýtingu á safnkosti sem bókfræðilegur að-
gangur er veittur að í samskrám og aukinni sölu á efni í staf-
rænu formi, velja notendur efni til kaups eða til að fá í milli-
safnaláni án þess að geta skoðað það fyrst eins og það efni sem
valið er af hiliunt bókasafna. Á upplýsingaöld eru hvers kyns
upplýsingar í auknum mæli rándýr söluvara. Þá skiptir miklu
máli að heimildir séu skráðar þannig að fólk geti gert sér grein
fyrir því hvaða upplýsingar eða heimildir það hefur þörf fyrir
áður en kaupin eru gerð. Lýsingu í skráningartexta verður að
miða við að notandi velji efni án þess að geta glöggvað sig fyrst
á valinu með því að skoða ritin sjálf. Ekki mun standa á því að
upplýsingaviðskiptin geti gengið greiðlega. Útgefendur hafa nú
þegar þróað ný auðkennistákn sem kallcist DOl (Digital Object
Identifier). (39) Þessum táknum er m.a. ætlað að gera bókfræði-
legan aðgang að mun smærri upplýsingaeiningum mögulegan
og þar með mögulega sölu mun smærri eininga heimilda.
Hlutverk bókasafnsfræðinga við skráningu heimilda, er að sjá
til þess að það sem skráð er um hverja upplýsingaeiningu nægi
notendum til þess að geta valið rit samkvæmt upplýsingum í
skrám af nákvæmni og öryggi.
Bókfræðílegur aðgangur
Við stefnumörkun fyrir „notendavinsamlegt upplýsingasam-
félag“ í Evrópu er miðað við samræmdan bókfræðilegan aðgang
að hverri upplýsingaeiningu í heimild, á veraldarvísu. Miðað er
við að heimildir í stafrænu formi séu viðskiptavara í upplýs-
ingasamfélaginu. Til þess að markmið um samræmdan aðgang
náist þarf að nota alþjóðlega staðla rn.a. ISO-staðla og reglur
sem eru ígildi alþjóðlegra staðla við skipulag hans.
í tölvuskrám er mögulegt að ná því langþráða marki að fjölga
aðgangsleiðum að hverri heimild eða upplýsingaeiningu, m.a.
með því að auðkenna þær rneð mörgum efnistáknum. Einnig er
hægt að gera bókfræðilegan aðgang mun nákvæmari með ýmiss
konar möguleikum á takmörkunum við leitir. Þannig er komið
til móts við þarfir notenda sem vilja geta fundið smærri ein-
ingar. Við þróun þess aðgangs ntunu framleiðendur og sölu-
aðilar, sem áhuga hafa á að selja mun smærri einingar en hingað
til hefur tíðkast, leggja drjúgt að mörkum. Eins og á fyrri öld-
um, þegar þróun skráningarreglna var á frumstigi, eiga þeir
hagsmuna að gæta, nú við að koma sinni vöru í smásölu. Þar
sem ekki er verið að selja verk í heild heldur stakar smáar upp-
lýsingaeiningar úr því, t.d. eina töflu eða línurit úr tímaritsgrein.
Stefnumörkun
Innan hvers lands þarf að marka stefnu um það hvaða upp-
lýsingar eiga að vera aðgengilegar, hverjum, og á hvaða verði.
Slíka stefnumörkun þarf að hluta að byggja á fyrri reynslu af
nýtingu upplýsinga, þekkingu á því sem í boði er og á kostnaði.
Bókasafnsfræðingar hafa reynslu af uppbyggingu safnkosts,
þeir þekkja möguleikana á að bjóða upp á upplýsingaþjónustu
og vita hvernig henni hefur verið háttað og hvernig hún hefur
verið notuð. Hér á landi hafa þeir tekið þátt í stefnumörkun
opinberra aðila um upplýsingaþjóðfélagið. (40) (41). Það sama
gildir á alþjóðavettvangi og er stefnumörkun Evrópusambands-
ins í upplýsingamálum, m.a. í Fjarvirkniáætluninni og í Fimmtu
rammaáætlunini dæmi um það. (42) (43)
Hlutverk bókasafnsfræðinga við stefnumörkun um upp-
lýsingaþjónustu innanlands og alþjóðlega er vaxandi. Á því
sviði verða þeir að vera leiðandi afl í framtíðinni.
Endurheimt upplýsinga
Með bættum lýsingum í skráningartextum, bættum bókfræði-
aðgangi, námskeiðum og síkennsluefni munu safngestir auð-
veldlega geta fundið upplýsingar í tölvutækum gagnasöfnum,
nokkurn veginn að sama marki og þeir gátu fundið það sem þeir
þurftu á að halda á hillum bókasafna. Við nákvæmari og ýtar-
legri leitir verður þörf á sérfræðivinnu bókasafnsfræðinga. Við
slíkar leitir þarf fólk með menntun í að vista upplýsingar þannig
að þær megi finna aftur eftir mörgum leiðum, ásamt þjálfun og
daglegri reynslu af sérhæfðri endurheimt upplýsinga. Bóka-
safnsfræðingar munu starfa við sérhæfða endurheimt upplýs-
inga hjá viðskiptafyrirtækjum og stofnunum, auk bókasafna og
annarra heimildasafna.
Hlutverk bókasafnsfræðinga við endurheimt upplýsinga er að
bæta aðgang almennra notenda að heimildum, í samvinnu við
framleiðendur og dreifingaraðila, með endurbótum á vistun
þeirra og leitaraðferðum, námskeiðahaldi og samningu kennslu-
efnis, auk þess að sjá um sérhæfðar upplýsingaleitir.
Gæðamat
Eftir því sem magn upplýsinga í tölvutæku formi eykst, verður
þörfin brýnni á að meta gæði og gildi upplýsinga í boði, á sama
hátt og gert hefur verið með efni í hefðbundinni pappírsútgáfu,
til þess að auðvelda notendum val upplýsingalinda. Aðferðir
bókasafnsfræðinga við mat hefðbundins bókasafnaefnis við
uppbyggingu safnkosts, eru í fullu gildi við mat á efni tölvu-
gagnasafna. Þetta eru m.a. aðferðir notaðar við að nteta gildi
heimildar út frá forsendum ábyrgðaraðila fyrir gerð hennar,
gæði útgáfunnar, m.a. út frá lyklun efnisins, o.fl. slíkt.
Hlutverk bókasafnsfræðinga við gæðamat, á upplýsingaöld,
verður óbreytt. Nú þegar láta þeir til sín taka við mat á gæðum
tölvuvæddrar útgáfu og það starf verður að aukast til muna í
framtíðinni.
Lokaorð
Bókasöfn, sem opin eru almenningi, einkum almenningsbóka-
söfn og þjóðbókasöfn, eru virkir þátttakendur í viðhaldi lýð-
ræðis, með því að veita óheftan aðgang að öllum útgáfuritum.
Þau styðja við menntun og lærdóm á mörgum stigum, með því
að hafa á boðstólum „hráefni" þekkingar. (44). Þjóðbókasöfn
hafa sérstaklega mikilvægu hlutverki að gegna samkvæmt sam-
þykktum Vínarfundarins (Symposiunt of National Libraries in
Europe) sem haldinn var árið 1958 (45). Þar segir m.a. að það
sé á ábyrgð hvers þjóðbókasafns að safna og varðveita allt
prentað efni þjóðarinnar..., það ætti að gangast fyrir því að upp
verði teknar sameiginlegar skráningarreglur innanlands..., það
12
BÓKASAFNIÐ 22. ÁRG. 1998