Bókasafnið - 01.01.1998, Síða 11

Aðgangur og skipulag
Orðið aðgangur er hér notað um tvennt. Annars vegar um bók-
fræðilegan aðgang, þ.e. aðgang að skrám sem sýna hvað er til
og hvernig rná fá af því afnot, og hins vegar um aðgang að
gögnunum sjálfum, án tillits til forms rniðils, eftir að þau hafa
verið fundin í skrám.
Til þess að nýting upplýsinga sé möguleg þurfa þær að vera
skipulagðar og skráðar á þann hátt að hægt sé að finna það sem
þörf er á hverju sinni innan ásættanlegra tímamarka.
Bókasafns- og upplýsingafræðin byggir á hefðum við skipu-
lag heimilda, sem hafa mótast í aldanna rás eftir því sem meiri
nákvæmni varð nauðsynleg við endurheimt upplýsinga. Reglur,
sem notaðar eru alþjóðlega, hafa mótast í samræmi við hefðirn-
ar og síðan alþjóðlegir staðlar, ISBD staðlarnir (26), ISO staðlar
(27) og staðlaígildi við skráningu (28),
flokkun (29) (30), lyklun (31) og skipulag
útgáfurita. Þörfin á reglum var snemma
augljós. Hægt þurfti að vera að sjá, í skrám
bóksala og bókasafna, (32) (33) með óyggj-
andi hætti, sem allir skildu eins, hvaða út-
gáfurit var um að ræða og hvaða útgáfu
þess, án þess að hafa ritin sjálf við höndina
til glöggvunar. Slík þörf var ekki til staðar
þegar um skjöl, sem iðulega voru aðeins til
í einu eða örfáum eintökum, eða muni og
minjar var að ræða. Sambærilegar hefðir
þróuðust því ekki við skráningu slíkra
heimilda enda þótt það hefði verið æskilegt.
Síðar var einnig augljóst hagræði að því
að geta samnýtt skráningarvinnu við skráningu útgáfurita sem
fjöldi safna átti. Sala skráningartexta hófst um aldamótin 1900 í
Bandaríkunum hjá Þingbókasafninu, Library of Congress, en
seinna í öðrum löndum. (34) Hér á landi t.d. árið 1974, þegar
sala á skráningartextum íslenskrar bókaskrár hófst hjá Skóla-
vörubúðinni. Seinna tók Þjónustumiðstöð bókasafna við sölu
skráningartextanna og jók framboð þeirra.
Þegar sömu aðferðir, staðlar og reglur eru notaðar við skipu-
lag og skráningu gagna án tillits til hvert formið er, má fá
samhæfða skráningu hvers kyns heimilda og þannig einnig alls-
herjar aðgang að heimildum, án tillits til forms eða gerðar, með
því að tengja saman skrár mismunandi heimildasafna: bóka-
safna, skjalasafna, minjasafna, listasafna o.fl. tegundir heim-
ildasafna. Að þessu er augljóst hagræði, samnýta má leitarhug-
búnað, sem dýrt er að þróa og halda við. Þá nýtist einnig sama
kennsluefni og námskeið starfsfólki margra safnategunda. Auk
þess eiga safngestir auðveldara með að átta sig á skráningu
þegar þeir leita að efni í skrám mismunandi safnategunda.
A næsta ári mun Fimmta rammaáætlun Evrópusambandsins
fyrir rannsóknir og þróun hefjast. Stefnt er að því að innan
hennar verði komið á „notendavingjarnlegu upplýsingasam-
félagi“. Eitt meginmarkmið áætlunarinnar er að þróa upplýs-
ingaþjónustu þar sem samhæfður aðgangur er, víða að, að
margs konar heimildasöfnum. Þar hafa bókasöfn, minjasöfn,
skjalasöfn, listasöfn o.fl. aðilar nýju hlutverki að gegna við að
veita samhæfðan aðgang að heimildum sínum. (35), (36)
Forsenda þess að markmið Fimmtu rammaáæltunarinnar nái
fram að ganga er að hvers konar heimildir séu skráðar á sam-
ræmdan hátt. Það er nauðsynlegt til þess að hægt sé að beita
stöðlum við endurheimt, lán, kaup og annan aðgang.
Hlutverk bókasafnsfræðinga við stöðlun á vistun heimilda er
að vinna að samræmdri staðlaðri skráningu hvers kyns heimilda
til þess að markmiðum upplýsingasamfélagsins um öflugan og
auðnýttan aðgang almennings að hvers konar heimildum verði
náð.
Aðgangur að efni í tölvugagnasöfnum
Þegar notendum var veittur aðgangur að geymslum bókasafna,
varð að breyta skipulagi og þjónustu frá því sem verið hafði
þegar bókaverðir náðu í pantanir safngesta í geymslur safnanna.
Áhrif opna aðgangsins hafa reyndar, að
margra dómi, orðið þau að tefja fyrir þró-
un bókfræðilegs aðgangs. I opnum bóka-
söfnum hefur leit safngesta og val á efni,
að miklu leyti, farið fram við hillur en
ekki í skrám eins og áður var. (37)
Þróun í tölvu- og fjarskiptatækni og
samnýting þeirrar tækni hefur orðið til
þess síðasta aldarfjórðunginn að skráð
þekking sem til er eingöngu í tölvutæku
formi eykst stöðugt. Iðulega er engin leið
til þess að beita gamalkunnum hilluleitar-
aðferðunt við að finna og velja efni í þeim
heimildasöfnum. I fyrstu var aðallega um
að ræða handbókarefni, skrár og annað
sambærilegt efni. Þá varð til ný sérhæfing innan bókasafns- og
upplýsingafræðinnar, sérhæfing í því að leita í tölvugagna-
grunnum. Eftir því sem fjölbreytni og magn þess efnis, sem
eingöngu er aðgengilegt í tölvutæku formi eykst munu notendur
sjálftr verða að tileinka sér þá þekkingu, sem þarf til að leita í
þessum söfnum, í æ ríkara mæli. Það er hagur framleiðenda og
söluaðila að skipuleggja efnið á þann hátt að auðvelt sé að nýta
sér það, með sem minnstri fyrirhöfn. í því taka bókasafnfræð-
ingar þátt, við það kemur þekking þeirra á þörfum notenda,
upplýsingabeiðnum, leitum, skipulagi og vistun upplýsinga að
góðum notum. (38)
Jafnframt verður kennsla í notkun efnis í tölvugagnasöfnum
æ brýnni. Hefja verður þá kennslu strax í grunnskóla og halda
henni áfram alla skólagönguna. Þar hafa skólabókaverðir og
kennarar mikilvægu hlutverki að gegna við að búa nýjar kyn-
slóðir undir líf og starf í síbreytilegu þjóðfélagi. Jafnframt verða
námskeið í nýjungum og síkennsluefni að vera aðgengileg fyrir
fólk. þegar það þarf á þeim að halda. Þörfin á þessu er brýn, sér-
staklega í ljósi þess að aukið magn mikilvægra upplýsinga mun
eingöngu verða til í heimildasöfnum í tölvu.
Hlutverk bókasafnsfræðinga við að auðvelda nýtingu tölvu-
gagnasafna er að vinna að því ásamt framleiðendum að gera
söfnin auðnýtanlegri og að kenna notendum bókasafna að nota
nýju upplýsingamiðlana með námskeiðahaldi og samningu
kennsluefnis. Á þessu sviði hefur gríðarlegt brautryðjandastarf
verið unnið á Bókasafni Landspítalans við notendafræðslu og
BÓKASAFNItr 22. ÁRG. 199«
11