Bókasafnið - 01.01.1998, Qupperneq 58

Kári Bjarnason
Um verndardýrlinga
bókavarða
I innist nokkur stétt manna og kvenna í veröldu sem
síst má vera yfirgefin af hollvinum annars heims
mun það vera stétt bókavarða. Hvort heldur verið er
að leita upplýsinga um skeggsídd fornmanna eða
heimilda um fyrsta eiganda þvottavélar á Islandi er ljóst að
mannleg viska ein og yfirgefin er harla vanmáttug. Þó munu
allir bókaverðir kannast við að orð ritningarinnar „leitið og þér
munið finna“ mega heita nokkurs konar einkunnarorð hins góða
bókavarðar. Einhvers staðar í bókum safnsins er svarið við hinni
óárennilegu spurningu dagsins falið. En hvernig á að leita og
hvar á að bera niður? í þessari grein verður engin tilraun gerð til
að draga fram vegprest er geti vísað leiðina að því eina svari er
svarar öllum spurningum enda hvorki víst að slíkt svar fáist né
að það sé hagkvæmt fyrir bókavörðinn að starf hans sé gert svo
óþarft. Hins vegar langar mig til að benda á annan meðalgöngu-
mann milli hins spurula gests og hins rétta svars.1
Allt frá fyrstu tíð hefur kristin kirkja haldið á lofti minningu
ákveðinna einstaklinga framar öðrum gengnum. I frumkristni
var einkum um þá menn og konur að ræða sem létu líf sitt fyrir
trúna. Voru þeir nefndir píslarvottar og dánardægur þeirra
haldið hátíðlegt. Eftir því sem kristin kirkja óx fram í
veröldunni og andstæðingar hennar urðu að sama skapi liðfærri
fækkaði þeim er lögðu líf sitt í sölurnar fyrir hinn sanna mál-
stað. I þess stað fór að bera á sögnum um annars konar hetju-
dáðir er drýgðar voru með því að beygja líf sitt undir ok guð-
legrar blessunar. Slíkir menn og konur voru nefnd dýrlingar og
því var trúað að með lífi sínu hefðu þeir orðið fyrirmyndir hinna
er enn lifðu. Áfram liðu tímar og trú manna á meðalgönguverk
dýrlinga staðfestist með því að smám saman urðu til blómlegar
bókmenntir um liðsinni á ögurstundu er reis ofar mannlegu
hyggjuviti. Á íslensku eru til fjölmargar sagnir af hugprýði
dýrlinga, hvoru tveggja í bundnu sem óbundnu máli, og hversu
vel þeir gátu brugðist við fyrirbænum þegar mikið lá við. Nægir
hér að minna á verndardýrling íslendinga, heilagan Þorlák Þór-
hallsson (1133—1193), en helgi hans var lögtekin á Alþingi
fyrir réttum 800 árum. I Þorláks sögu hinni elstu segir svo af
velgjörningum biskups handan þessa heims:
Margir sjúkir menn fengu heilsu, í hverskonar sóttum sem
lágu, ef hétu á nafn hans. Ef menn váru staddir á sjó eður á
landi, í hverskonar háska sem váru, þá fengu skjóta bót
sinna vandræða, þegar hétu á hann, svo að vindar lægðust,
en sjór kyrrðist, eldgángur slokknaði, vatn minnkaði, hríðir
féllu, fundust fjárhlutir er menn týndu, og er menn bundu
mold úr leiði hans við mein, sulli eður sár, þá batnaði
skjótt. Fénaði bættist allskyns sóttir, þegar heitið var á
hann.2
Helgum mönnum og konum hefur í aldanna rás fjölgað í
kirkjunni og til samræmis við flókna en heildstæða heimsmynd
hennar hefur þeim verið skipað niður, hverjum á sínum stað. Á
bak við útnefningu dýrlings og skipan hans til tiltekins sætis er
ákveðin hefð sem myndast hefur á löngum tíma og verður ekki
rakin hér. I þess stað skal alfarið snúið sér að spurningu dagsins:
Hvert á hinn þrautpíndi bókavörður að leita með sínar oft á
tíðum að því er virðast óleysanlegu fyrirspurnir?
Helstu bækur á sviði verndardýrlinga nefna jafnan heilagan
Híerónýmus fremstan til sögu, sumar nefna hann einan. I sam-
ræmi við þá venju skal fyrst vikið að honum en þá að þeim
tveimur er einnig hafa verið kallaðir verndardýrlingar bóka-
varða.
Heilagur Híerónýmus er talinn hafa fæðst um 340-342 í
Stridon sem hermt er að muni hafa staðið á þeim slóðum þar
sem hin gamla Júgóslavía og Ungverjaland mætast. Hann gerð-
ist einsetumaður á ungum aldri og segir sagan að hann hafi
brugðið á það ráð til að gleyma hinum holdlegu hugsunum sent
á hann haft sótt í einverunni að setjast niður við að læra hebr-
esku. Varð það til hinnar mestu gæfu fyrir Guðs kristni því
heilagur Híerónýmus sneri í framhaldinu fyrstur manna ger-
völlu Gamla testamentinu á latneska tungu beint úr frummálinu.
Skömmu áður hafði hann betrumbætt eldri þýðingar á Nýja
testamentinu með því að fara vandlega yfir hinn gríska frum-
texta. Hin nýja biblíuþýðing varð grundvöllur þess biblíutexta
sem katólska kirkjan notar enn. Hann andaðist í Betlehem 30.
september árið 420 og til samræmis við þær venjur að dánar-
dægur dýrlingsins sé jafnframt minningardagur hans ætti höfuð-
dagur bókavarðastéttarinnar að vera sá dagur.
Ekki er hafið yfir allan vafa að þeir tveir aðrir sem nefndir
hafa verið verndardýrlingar bókavarða hafi nokkru sinni átt sér
holdlega líkami. Af þeim eru einasta varðveittar helgisögur frá
fyrri öldum, en ekkert áþreifanlegra. Sá fyrri er heilagur Lárenl-
íus og var hann þekktur hér á landi. Meðal annars er saga hans
varðveitt á íslenskri tungu og að minnsta kosti átta kirkjur voru
á miðöldum helgaðar honum. Sagnir eru til um heilagan Lárent-
(us allt frá 4. öld og er talið að hann hafi verið píndur til dauða
10. ágúst árið 258. Hann er jafnan sýndur á myndum hvílandi á
steikarrist með spennta bók sér um hönd. Bókin merkir hug-
prýði hans sem hann var rómaður fyrir sakir þess atburðar er
segir í Lárentíusar sögu:
„Allir undruðust styrk Lárentíusar en grimmleik Decíusar, er
hann lét steika kvikan mann. Heilagur Lárentíus mælti:
„„Þakkir geri eg þér, drottinn Jesús Kristur, því að þú styrktir
mig.“ Þá leit hann í gegn konunginum og mælti: „Nú em eg
58
BÓKASAFNIÐ 22. ÁRG. 1998