Árbók Landsbókasafns Íslands - 01.01.1969, Side 118

118
GAMLI BÓKASKÁPURINN
kunn í báðum löndunum og í letur færð frá upphafi. En þó að svo hefði ekki verið,
hafa horfnar kynslóðir vestan hafs látið eftir sig nokkrar minjar, sem gefa til kynna,
á hvaða menningarstigi þær voru. Þetta á við, ekki hve sízt, um horfna kynslóð Vestur-
íslendinga víðs vegar í álfunni.
Fyrir nokkru komu fram í dagsljósið fornleifar í smábæ einum, sem Upham nefnist
í Norður-Dakota, skammt þaðan sem miðpunktur Norður-Ameríku er samkvæmt út-
reikningum National Geographic Society. Þessar fornleifar bera þögult vitni um
menningarviðleitni íslenzkra landnema á síðari hluta aldarinnar sem leið og fyrsta
fjórðungi hinnar tuttugustu. Ekki er hér um að ræða neðanjarðar marmarahöll eða
lesmál, letrað á steina, heldur bókasafn eitt allmikið, sem stóð í skáp í gömlu húsi.
Hafði safn þetta verið ósnert í mörg ár og lesmál bókanna álíka óskiljanlegt þeim,
sem þar gengu um, eins og það væri fleygletur eða rúnaristur frá fornöld. I nágrenni
þessa bæjar og í honum sjálfum var eitt sinn íslenzk byggð, sem nú er horfin og
flestum gleymd. íslendingar hófu hér landnám um og eftir síðustu aldamót, og þegar
byggðin var í blóma, taldi hún um þrjátíu heimili. Það var allforvitnilegt að litast um
í þessum gamla skáp. í honum voru um 250 bækur og smárit alls konar, en margt
var týnt eða burtu hlaupið í vösum bókasafnara, að sögn þeirra er til þekktu. í skápn-
um var einnig skrá yfir safnið, og fundarbók, þar sem gerð er grein fyrir stofnun
lestrarfélags og hvaða bækur hættust safninu á ýmsum tímum. Augljóst var, að þessar
bækur höfðu ekki verið keyptar fyrir fordildar sakir eða til augnagamans eigendum
sínum, þær voru mjög lúðar og lesnar nær upp til agna. Þessi skápur segir sögu, sem
hvergi er skráð, enda hefur jafnan verið hljótt um þessa byggð. Hún var bæði fá-
menn og afskekkt, og þar komu engir andlegir risar. Hér voru aðeins íslenzkir alþýðu-
menn í bændastétt, og enginn þeirra hafði nokkru sinni setið á skólabekk, nema ein
kona, sem hafði dvalið á kvennaskólanum á Ytri-Ey í tvo vetur. Skápurinn mælir á
sínu þagnarmáli sögu um basl og bókalestur lítils hóps íslenzkra manna, sem voru
staddir um skeið á þjóðernislegu og menningarlegu flæðiskeri mitt í mannhafi alls
konar fólks af ýmsum þjóðum. Hvergi er þess getið, að þeir þjóðflokkar, sem um-
kringdu íslendinga á þessum slóðum, hafi látið sér til hugar koma að lesa bækur eða
stofna lestrarfélög. Flestir munu þeir hafa verið þeirrar skoðunar, að þessir útfluttu
íslendingar væru að rekast í því, sem þeim kæmi ekkert við; önnur áhugamál stóðu
frumbýlingnum nær en að kaupa og lesa bækur. Margir áttu þessir þjóðflokkar, sem
þarna bjuggu, það sameiginlegt að vera fákunnandi í verklegum efnum og mállausir
á landsvísu. Lífið var þessu fólki basl og búkstrit og fátæktin svo mikil, að núlifandi
menn geta ekki gert sér hana í hugarlund. Þeim mun furðulegra er það að sjá af þess-
um ummerkjum, hvernig þetta íslenzka fólk skar sig úr fjöldanum og hvers konar
lesmál það valdi sér til fræðslu og hugarhægðar.
Augljóst er af bókakosti þessara manna, að þeim var mjög í mun að efla og af-
henda niðjum sínum hina tvíþættu menningararfleifð feðra sinna, trú sína, tungu og
bókmenntir þjóðarinnar. Að vísu er tiltölulega lítið af trúmálaritum í skáp þessum.
En í fundarbók lestrarfélagsins er gerð grein fyrir ástæðunni til þessa. Trúmálabækur