Árbók Landsbókasafns Íslands - 01.01.1969, Side 119

GAMLI BÓKASKÁPURINN
119
voru til á flestum heimilum, þegar lestrarfélagið var stofnað. Þær þurftu því ekki
að ganga manna í millum. Þetta fólk var yfirleitt trúrækið á gamla vísu. Það hafði
stundað heimilisguðrækni í heimalandi sínu og hélt þeim hætti í kjörlandinu. I farangri
flestra, sem að heiman komu, munu hafa verið fleiri eða færri guðsorðabækur, sem
svo vcru nefndar. Er þess getið, að til muni vera í sveitinni húslestrarbækur hinna
gömlu meistara, Jóns Vídalín, Helga Thordersens, Árna Helgasonar, Péturs Pétursson-
ar og Helga Hálfdanarsonar. Einnig voru Passíusálmar Hallgríms til á flestum heim-
ilum. Enda þótt þessar bækur skipuðu heiðurssess á heimilunum og í hugum land-
nemanna, fullnægðu þær ekki lestrarþörf fólksins. Var því leitað fanga á almennari
sviðum sögu og bókmennta.
Langflestar hillurnar í skápnum geyma bækur, sem fjalla um sögu íslendinga að
fornu og nýju og önnur þjóðleg fræði. Fyrirferðarmestar voru íslendingasögur
Valdimars Ásmundssonar; þær voru þar allar með tölu. Margs má geta til um það,
hvers vegna einmitt þessar bækur urðu fyrstar fyrir valinu, er mynda skyldi bókasafn
fyrir þetta útflutta fólk. Sem kunnugt er, er hér talað um fornar hetjur og hetjuöld,
sem að vísu var löngu liðin, en sló þó eins konar bjarma yfir nafn Islendingsins, að
minnsta kosti í sjálfs hans huga. Er þetta fólk hvarf úr átthögum sínum, var fremur
lágt risið á íslenzku þjóðinni, og ekki er heldur hægt að segja, að niðjum íslands
væri tekið með kostum og kynjum, þegar vestur kom. I hinu nýja landi var ekki spurt
um uppruna eða ættgöfgi, heldur um manndáð og dugnað til að bjarga sér. Ekki var
örgrannt um, að því væri slett framan í íslendinga á fyrstu árunum vestra, að þeir
væru ekki ríkir að þessum eiginleikum eða viðleitni. Stundum var ef til vill nokkur
ástæða til slíkra aðdróttana, eins og í tilfelli bóndans, sem um hábjargræðistímann of-
bauð armæðan, lagðist upp í rúm og tók að lesa íslenzkar draugasögur. Gott var þá
til þess að vita, að þeir voru ekki afkvæmi neinna aukvisa. Hér voru þó prentaðar
heimildir fyrir því, að forfeður sumra nágrannanna, sem komu frá Bretlandseyjum
og stundum gerðust herralegir og hortugir við landann, skulfu á beinunum af ótta við
forfeður hins lítils virta íslendings. íslendingasögurnar voru því lesnar, að ætla má,
ekki aðeins mönnum til skemmtunar, heldur til að brýna þá og vekja og telja í þá
kjarkinn. Eitthvað hlaut að vera til af manndómi og hreysti í fari þeirra manna, sem
röktu ættir til víkinganna, sem í fornöld urðu frægir að atgervi og afrekum.
Þegar menn lásu hinar fornu sögur, fundu þeir til skyldleikans við víkingana, einnig
á annan hátt. Þeir gátu ekki betur séð en hin forna landnámssaga á íslandi væri að
endurtaka sig og þeir væru sjálfir hetjurnar í nýrri landnámssögu. Margir hinna
fornu landnámsmanna, sem sagt er frá í sögunum, voru tregir til að yfirgefa Noreg,
ættland sitt, óðul sín og frændgarð. Haft er eftir einum þeirra, er rætt var um væntan-
lega landnámsferð til íslands, að í þá veiðistöð kæmi hann aldrei á gamals aldri. Og
við það stóð hann, en niðjar hans margir fóru þangað og farnaðist vel. Margir byggð-
armanna höfðu einnig gengið þung spor til strandar, er þeir kvöddu íslenzka grund.
Mundi ekki sagan endurtaka sig nú að nýju í vesturvíking þeirra sjálfra? Auðvitað
voru þeir ekki hingað komnir með báli og brandi til ránsferða og yfirgangs. Aldar-