Frjáls verslun - 01.04.1995, Qupperneq 114

BRÉF FRÁ ÚTGEFANDA
HVERS VIRÐIER VINNAN?
Um langan aldur hafa íslendingar búið við miklar
sveiflur í atvinnu- og efnahagslífi sínu. Slíkt er fylgi-
fiskur þess að framleiðsluatvinnugreinar okkar eru
mjög einhæfar og byggja í raun aðeins á sjávarútvegin-
um. Gamalt orðatiltæki segir að „svikull sé sjávarafli“
og því höfum við rækilega fengið að kynnast. A síðari
árum hefur sjávaraflinn þó fyrst og fremst svikið vegna
þess að við höfum sjálfir stuðlað að því með of mikilli
sókn í veikburða stofna. Fiskveiðistjórnun hefur ekki
tekist sem skyldi og ár eftir ár veiddum við mun meira
en ráðlegt var talið og súpum nú af því seiðið.
Eftir lægð í efnahagslífinu sem staðið hefur samfellt
í fimm til sex ár sjást nú loks teikn á lofti um að betri
tíð sé framundan. Raunar hefur lægðin ekki verið svo
mikil ef miðað er við þjóðarframleiðslu á mann sem er
óvíða í heiminum meiri en hér, en sú þensla og spenna,
sem verið hafði samfellt í tvo áratugi gerði það að
verkum að þegar hægt var á ferðinni fannst mörgum
hálfgerð kreppa vera skollin á. Langvarandi umræður
um kreppu og þá ekki síst af hálfu stjórnmálamanna,
varð líka til þess að meiri tregðu gætti í efnahagslífinu
en ástæða var til. Menn héldu einfaldlega að sér hönd-
um, lögðu ekki í fjárfestingar eða framkvæmdir og allir
virtust telja skynsamlegast að bíða.
Efnahagslægðin og doðin sem henni fylgdi hefur haft
ýmsar breytingar í för með sér á íslensku þjóðfélagi
sem vert er fyrir landsfeður vora að íhuga nú og átta sig
á. Um langt skeið var atvinnuleysi óþekkt fyrirbrigði
hérlendis og raunar gat hver og einn valið sér verkefni
og vinnu að vild. A þessu hefur orðið mikil breyting á
síðustu árum og þótt heldur hafi rofað til hefur ástand
þessara mála ekki skánað enn að neinu marki. Þús-
undir Islendinga er enn án atvinnu og það sem er
kannski skuggalegast er að búast má við því að at-
vinnuleysið verði viðvarandi, a.m.k. í náinni framtíð.
Það hefur löngum verið innprentað í þjóðarsálina að
vinna sé grundvöllur farsældar og atvinnuleysi hið
versta böl sem hægt er að hugsa sér. En það hefur líka
verið talið jafnsjálfsagt að hér væri til staðar velferð-
arkerfi sem jafnaði stöðu þegnanna og byggði á því að
þeir, sem betur mættu sín, aðstoðuðu þá sem eiga í
erfiðleikum, t.d. hina atvinnulausu, og í raun vill eng-
inn breytingar á því kerfi. Hitt er svo annað mál að
hægt og hljótt hefur kerfið undið svo upp á sig að nú er
hægt að sýna fram á það, svart á hvítu, að fyrir margt
launafólk borgar það sig ekki lengur fjárhagslega að
stunda atvinnu. Það gefur meira í aðra hönd að þiggja
bætur frá hinu opinbera og þar sem fólk er almennt
ekki ofsælt af því sem það hefur til að lifa á, er ekki
nema eðlilegt að það hugsi sig vandlega um hvorn
kostinn, vinnu eða bætur, það velur ef báðir eru til
staðar.
Raunar hefur verið sýnt fram á það með dæmum að í
mörgum tilvikum borgi sig alls ekki fyrir fólk að
stunda atvinnu. Athugun sem hagfræðingur Vinnu-
veitendasambands Islands gerði og birti opinberlega,
leiddi í ljós að um 40% hjóna með eitt barn er nú verr
sett í vinnu en á bótum, um 53% hjóna með tvö börn og
hvorki meira né minna en 70% hjóna með þrjú börn á
framfæri. Talið er að mánaðarlaun hjóna, sem eru með
tvö börn á framfæri, þurfi að vera um 240 þúsund
krónur til þess að ráðstöfunartekjur þeirra verði hinar
sömu og þeirra sem einungis þiggja bætur. I mörgum
tilvikum fer um 70% viðbótartekna fólks á ákveðnu
tekjubili í skatta og þegar svo er komið er hætt við að
viljinn til þess að vinna og afla sér tekna þverri mjög.
Eignaskattskerfið gerir það líka að verkum að þeir
sem eiga t.d. skuldlaust raðhús eða góða íbúð þurfa að
greiða ríki og sveitarfélögum sínum andvirði þess á
28-30 ára fresti í formi eignaskatt, fasteignagjalda og
annarra gjalda sem lagðar eru á húseigendur.
Oft er um það talað að Island sé raunverulegt lág-
launaland og víst er að óvíða eða jafnvel hvergi í hinum
vestræna heimi eru grunnlaun jafn léleg og hérlendis.
Lengi hefur fólk átt möguleika á því að bæta sér upp
rýra launataxta með meiri vinnu og oft hefur þessi
vinnuvilji og sókn í að skapa sér og sínum betri lífskjör
og lífsþægindi verið ómetanlegur fyrir þjóðarbúið. Nú
er hins vegar svo komið að þessi möguleiki er ekki
lengur fyrir hendi. Jafnvel þótt verkefnin væru næg,
borgar það sig ekki fyrir fólk að Ieggja erfiði á sig. Eða
hver gerir slíkt þegar 70 krónur af hverjum 100 koma
raunar aldrei í launaumslagið.
Það verður að vera eitt af forgangsverkefnum þeirr-
ar ríkisstjórnar sem nú hefur nýlega tekið við völdum
að gera bragarbót í þessum málum. Verði það ekki gert
er hætt við að á skömmum tíma breytist viðhorfin í þá
átt að vinnan sé ekki endilega það sem sé mest virði.
Við íslendingar höfum oft talað hálfniðrandi um þá
lensku sem hefur verið í sumum nágrannaríkjum okk-
ar, að það þyki sjálfsagt að lifa á „sósíalnum“ eins og
það er kallað og þeir standi sig best sem snjallastir eru
að kría eins mikið út úr kerfinu og mögulegt er. Ef við
hugum ekki að því sem er að gerast hérlendis eru stutt
skref í að viðhorfin verði eins hérlendis.
114