Frjáls verslun - 01.09.1997, Qupperneq 66

Lirtir^mennin?
Jökulbrestir á flkureyri
Hart í bak hjá Leikfélagi Akureyrar
Leikstjóri: Eyvindur Erlendsson
Leikmynd: Hallmundur Kristínsson og Eyvindur Erlendsson
Lýsing: Jóhann Bjarni Pálmason
nökull er aftur kominn á dagskrá - og það er vel. Leikfélag
Reykjavíkur frumsýndi Dómínó í byrjun ársins og ætíar að
sýna Sumarið '37 fyrir árslok. Leikfélag Akureyrar frum-
sýndi Hart í bak fyrir þremur vikum, leikritið sem fyrst
ávann Jökli viðurkenningu og frægð sem leikritahöfundi. Þó að
vísast sé best að forðast alla spádóma um lífslíkur verka hans, var
hann það mikill merkismaður í sögu íslenskrar leikritunar, að nú
er orðið tímabært að láta reyna á þau við breyttar aðstæður,
breyttan tíðaranda; gefa nýrri kynslóð tækifæri til að kynnast
þeim í sínum rétta miðli. L.A. á því lof skilið fyrir að taka nú Hart
í bak til flutnings.
Hart í bak er sérkennilegt leikrit, sem lætur ekki allt uppi við
fyrstu skoðun. Fljótt á litið er þetta hvunndagsdrama um upp-
lausn fjölskyldu við tilteknar aðstæður í sögu og samfélagi. Það
gerist í Reykjavík eftirstríðsáranna; í brennidepli er kornungur
maður í uppreisn gegn umhverfi sínu og þeirri kynslóð, sem hef-
ur alið hann og mótað. Sú kynslóð er siðferðislega gjaldþrota: Afi
hans, Jónatan skipstjóri, sigldi á sínum tíma óskafleyi þjóðarinn-
ar í strand og hefur ekki stýrt skipi eftir það, móðir hans, hin lit-
skrúðuga Aróra, spáir í spil, vitnar um syndir sínar á vakningar-
samkomum og stundar vændi, en uppihaldsmaður hennar er ný-
ríkur plebbi, skransali að nafni Finnbjörn, sem dáir hana og dýrk-
ar án þess að fá ást sína endurgoldna. Fjölskyldan býr í hriplek-
um hjalli í Vesturbænum norðanverðum og feðginin eru í raun og
veru harla sátt við kjör sín; strandkafteinninn ríður net sín, blind-
ur og örvasa, með ilm sjávar og tjöru í vitum sér, hún nýtur þess
frelsis að geta sofið hjá hverjum sem er. I verkinu hrynur þessi
litíi heimur til grunna, allir flytjast burt - eins og hjá Tsjekhov - og
höfundur lýsir því sem skelfilegum harmleik.
Láki, sonur Áróru og áhafnar á belgískum togara - að því er
hann segir sjálfur - er hins vegar ekki sáttur við þetta líf. Hann er
alinn upp í skugga smánarinnar, sem syndir afa og móður hafa
dregið yfir þau; fyrirlitning samfélagsins hvílir á honum eins
og mara og hann kennir því um, að hann hefur flosnað
upp úr bæði starfi og námi. Hann er reiður, beiskur og
hatursfullur í garð alls og allra, en heldur í þá von, að
Kalli, frændi hans, sem er horfinn út í heim, geti bjargað
honum. Það er að sjálfsögðu tálsýn. Mun gæfulegra sýn-
ist fyrir hann að taka saman við Ardísi, unga og geð-
þekka stúlku að austan, sem sest um stund að í kofa
fjölskyldunnar. En sú von bregst einnig: Láki vill
óður og uppvægur út í heim, læra til sjóliðsforingja
og snúa heim aftur, borðalagður kafteinn. Hann
kveður Ardísi, segist munu koma að þremur
árum liðnum og hún lofar að bíða eftír honum.
Þannig endar leikurinn í spurn: Reynist hún jafn þolgóð og Sól-
veig í Pétri Gaut? Mun saga Láka ekki fá svipaðan endi og saga
Kalla frænda, sem reyndist sitja í betrunarhúsi í Kaliforníu fyrir
nauðgun, þegar loks hafðist upp á honum?
Sé skyggnst undir þetta yfirborð má greina ýmsa kunnuglega
þætti úr heimi goðsagna eða ævintýra. Láki virðist, a.m.k. undir
lokin, sjá sjálfan sig sem einhvers konar Hamlet, kallaðan til að
kippa öldinni í liðinn, endurreisa hið fallna konungdæmi afans,
bæta fyrir afglöp hinna eldri. Hann er karlhetjan og hin mikla
spurning leiksins er, hvaða hlutverki Konan - með stóru ká-i -
gegnir í fyrirhuguðu endurlausnarverki hans? Getur hún orðið
hjástoð hans eða er hún eitthvað, sem hann þarf að sigrast á, ná
valdi yfir, til að koma á ný eðlilegri skipan á tilveruna? Hart í bak
er trútt heimsmynd Goðsögunnar að því leyti, að Konan á sér að-
eins tvær hliðar: Hún er annaðhvort engill eða djöfull, vonar-
stjarna sem leiðir manninn yfir brotsjói lífsins með skini sínu eða
mýrarljós sem steypir honum í glötun. I kristinni heimsmynd
þekkjast þessar tvær kvenmyndir sem Eva og María Guðsmóðir.
Hér er Ardís fulltrúi hins göfuga og góða í kveneðlinu, Áróra hins
hömlulausa, eyðandi og illa.
I samskiptum við hitt kynið þarf því karlhetjan augljóslega
að temja sér ýtrustu aðgát. Undirrótin að harmleik Jónatans var
einmitt syndafall með kvenmanni; hann var sem sé á kvennafari
neðanþilja, þegar skip hans fórst, eins og Láki minnir á í ræðu
sinni yfir honum í upphafi leiks. Skýrir vitund unga mannsins
um þetta hvers vegna hann ákveður að bindast ekki Árdísi?
Gerir hann sér ómeðvitað grein fyrir því, að Árdís getur alltaf
breyst í Áróru, konu sem er bundin í viðjar óseðjandi girndar og
reynir að fella alla, sem hún kemur nærri, í sama fjötur? Sé Hart
í bak tekið sem raunsæisverk virðist slíkt að sönnu ólíklegt. í
ævintýrunum eru fagurskinnuð flögð, sem skipta um ham þeg-
ar minnst varir, á hinn bóginn sjálfsagðir hlutir og höfundur gef-
ur þeim skilningi eindregið undir fótinn með því að gefa konun-
um tveimur í lífi Láka nánast sama nafn - því að Árdís er að sjálf-
sögðu ekkert annað en íslensk útgáfa af nafni Áróru, gyðju
morgunroðans. En lifir Goðsagan í heimi nútímans, þar sem
öllum eðlismun karls og konu er afneitað og allt snýst um að
koma sér vel fyrir, eyða lífsstundunum á sem þægilegastan
hátt? Jökull svarar þeirri spurningu ekki afdráttarlaust,
en með leik sínum minnir hann sterklega á, að hún er
ekki fallin úr gildi. Seinni verk hans sýna, að hún bjó í
huga hans allt til loka.
I sviðsetningu sinni á Hart í bak rær Eyvindur Er-
lendsson greinilega á mið ævintýranna. Leik-
mynd jafnt sem gervi og búningar draga fram hið
stað- og tímalausa í leiknum; leikmyndin breiðir
úr sér yfir mestallt sviðsrýmið á Renniverkstæð-
inu, hinu nýja og viðkunnanlega aðsetri L.A., og
dregur til sín mikla athygli. Of mikla, að mínum
dómi, eða til hvers þurfti að flytja heilan sjávar-
66
Hart í bak hjá Leikfélagi Akureyrar