Morgunblaðið - 11.01.2001, Blaðsíða 44

MINNINGAR
44 FIMMTUDAGUR 11. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
á er menningarárið á
enda og allir geta
dregið andann léttar.
Fyrirtækin í landinu
geta hætt að láta eins
og þau hafi áhuga á menningu og
listum, almenningur getur snúið
sér aftur að meintu áhorfi á sjón-
varpstöðvarnar yndislegu, lista-
menn geta skriðið aftur í holur
sínar og þurfa ekki vera svona
óþægilega áberandi og fjölmiðl-
arnir geta einbeitt sér að bita-
stæðari fréttum, alvörufréttum, í
stað þess að vera alltaf að birta
viðtöl við jákvæða og skapandi
listamenn. Loksins er friður til að
fara að dæmi
Ríkissjón-
varpsins og
þurfa ekki að
breiða yfir
áhugaleysi sitt á menningu og
listum. Hætta að þurfa að láta sjá
sig fyrir siðasakir á helstu við-
burðum. Hætta að þurfa að geta
þess fyrir siðasakir að nýtt ís-
lenskt leikrit hafi verið frumsýnt.
Hætta að þurfa láta eins og það sé
frétt að ný íslensk skáldsaga hafi
verið gefin út. Ó, að ofangreindur
inngangur væri hrein öfugmæli.
En svo er þó ekki nema hluta. Það
er reyndar gömul saga að Ríkis-
sjónvarpið hafi lítinn áhuga á
menningarmálum og á fréttastof-
um bæði sjónvarps og hljóðvarps
hafa fréttir úr menningarlífinu
ávallt verið eins konar afgangs-
stærð. Það er nánast hefð fyrir
því. Fréttastofa Sjónvarpsins
sker sig þó úr hvað þetta varðar
og afskiptaleysi hennar af menn-
ingarviðburðum er ekki lengur
broslegt eða kjánalegt, heldur
hneyksli sem ber ekki einasta
vitni um þröngsýni og úrelt
fréttamat heldur og alrangan
skilning á hlutverki menningar og
lista í nútímasamfélagi.
Sú staðreynd að Reykjavík var
menningarborg Evrópu árið 2000
segir í rauninni allt sem segja
þarf um mikilvægi menningar og
lista í samfélaginu og hversu mik-
ilvægur sá þáttur er orðinn í sam-
skiptum þjóða á milli. Þegar rætt
er um tengsl þjóða á milli, hvort
heldur er í sögulegu eða við-
skiptalegu samhengi, gegna
menningartengslin orðið lykil-
hlutverki og eru oft forsenda þess
að ný tengsl og sambönd skapast
en ekki eins og einatt áður var,
kúnstug skreyting á vel heppn-
aðan viðskiptasamning um fisk
eða ull. Flestum framsæknum
fyrirtækjum í landinu er orðið
þetta fulljóst og sækjast eftir því
að tengjast menningar- og list-
viðburðum með ýmsum hætti.
Þau horfa til reynslunnar af
menningarárinu með velþóknun
og hyggja gott til samstarfs við
menningarlífið á komandi árum.
Þessi breyting á hlutverki
menningar og lista er orðin að
staðreynd og Reykjavík er komin
á kortið sem alþjóðleg menningar-
borg og hefur skyldum að gegna í
því sambandi í framtíðinni, borgin
er ekki lengur að vinna sig í álit
hjá þjóðinni eða umheimsins,
heldur er verkefnið að halda því
áliti sem þegar hefur skapast.
Um þetta þarf í rauninni ekki
að fjölyrða en þó er ástæða til að
nefna að fyrir þann sem ekki
komst út úr húsi á árinu 2000 og
varð að reiða sig á fréttaflutning
Sjónvarpsins af menningarárinu
þá er líklegt að sá hinn sami ræki
upp stór augu og segði í for-
undran: Hvaða menningarlíf?
Hvaða menningarár?
Dáðleysi Ríkissjónvarpsins er
nánast orðið þess helsti kostur;
það hefur enga aðra eiginleika
sem hægt er að benda á. Þetta á
sér stað þrátt fyrir að innan
stofnunarinnar sé margt af-
bragðsfólk sem ekki nýtur sín
vegna þess að stofnuninni er
stýrt af mönnum sem hafa ekki
hugmynd um hvaða hlutverki
þessi fjölmiðill yfirhöfuð á að
gegna. Öll þau fyrirheit sem
bundin voru við íslenskt sjónvarp
í upphafi eru brostin. Látum vera
þó af og til sé hrist fram úr erm-
inni eitt og eitt verkefni sem
mönnum þykir slægur. í. Barna-
legar hugmyndir um í hvers kon-
ar samkeppni Sjónvarpið á við
hinar sjónvarpsstöðvarnar um
áhorfendur birtast daglega í mis-
heppnaðri dagskrárstefnu. Eina
raunverulega stefnan sem lesa
má úr dagskrá Sjónvarpsins er að
markvisst sé stefnt að því að
leggja stofnunina niður innan tíu
ára eða svo. Sífellt lélegri og
metnaðarlausari afþreyingardag-
skrá, lítil sem engin eigin dag-
skrárgerð sem heitið getur,
kraftleysi stjórnenda stofnunar-
innar til að standa uppi í hárinu á
stjórnvöldum og marka stofnun-
inni sjálfstæðari stefnu, bæði
hvað varðar fréttaflutning og
dagskrárgerð. Reyndar er ekki
við slíku frumkvæði og sjálfstæði
að búast þar sem markvisst hefur
verið ráðið í stjórnunarstöður
innan RÚV á undanförnum árum
til að tryggja ósjálfstæði þess
gagnvart pólitískum yfirvöldum.
Allt er þetta á skjön við umræður
og þróun annars staðar í þjóð-
félaginu, hvort heldur á við um
einkafyrirtæki eða opinberar
stofnanir. Þessi skekkja verður æ
augljósari eftir því sem á líður og
dapurlegt að sjá hvernig Sjón-
varpið er að daga uppi sem nátt-
tröll nú í byrjun nýrrar aldar.
Þeir sem standa að kynningu á
menningu og listum eru til að
mynda nánast hættir að reikna
með Sjónvarpinu, þar er hvorki
áhugi til að taka við efninu mat-
reiddu eða gera sér einhvern
sjálfstæðan mat úr því.
Árstíðabundið tímatal Sjón-
varpsins er enda komið út úr öllu
samhengi við starfsár þorra þjóð-
arinnar. Þar á bæ er enn miðað
við sauðburð og sláturtíð sem
helstu viðmiðunarmörk í skilum
vetrar- og sumardagskrár.
Allt er þetta dapurlegra en tár-
um taki og enn leyfir maður sér
að ala þá von í brjósti að hér á
landi verði til sú sjónvarpsstöð
sem stendur undir nafni sem ís-
lenskt ríkissjónvarp, og hægt
væri að benda á sem fullgildan
þátttakanda í því framsækna
menningarsamfélagi sem hér
þrífst.
Hvaða
menningar **OSET**
ár?
„Þegar rætt er um tengsl þjóða á milli-
,hvort heldur er í sögulegu eða við-
skiptalegu samhengi, gegna menning-
artengslin orðið lykilhlutverki.“
VIÐHORF
Eftir Hávar
Sigurjónsson
✝ Björk Hákonar-dóttir fæddist á
Arnhólsstöðum í
Skriðdal 25. október
1916. Hún lést 4.
janúar síðastliðinn.
Foreldrar hennar
voru Hákon Finns-
son, bóndi á Borgum
í Hornafirði, f. 11.7.
1874, d. 9.1. 1946, og
kona hans Ingiríður
Guðmundsdóttir, f.
28.10. 1877, d. 24.8.
1943. Systkini Bjark-
ar voru Heiðrún, f.
17.12. 1908, d. 26.12.
1975, og Skírnir, f. 8.6. 1911, d.
20.7. 1979.
Björk giftist 1937 Lórens Karls-
syni sjómanni frá Vopnafirði. Þau
skildu. Sonur þeirra er Pálmi veit-
ingamaður á Akranesi, f. 21.8.
1938, kvæntur Marý Sigurjóns-
dóttur hárgreiðslukonu. Börn
þeirra eru: a) Þórunn Björk, maki
Kristján Friðriksson, þau eiga tvo
syni; b) Jóhann.
Björk giftist 1950 Hans Jó-
hannssyni járnsmið, f. í Þýska-
landi 17.3. 1928, d.
6.5. 1964. Börn
þeirra eru: 1) Hákon
Ingvi, f. 1.12. 1950,
héraðsdýralæknir á
Breiðdalsvík. 2)
Heiðrún Alda, f.
25.9. 1952, leikskóla-
kennari í Kópavogi,
gift Gunnari Ara
Guðmundssyni raf-
magnsverkfræðingi.
Börn þeirra eru a)
Hans Arnar; b) Sig-
rún Aðalheiður,
sambýlismaður Geir
Sverrisson; c) Bára;
d) Björk; e) Gunnar Tómas.
3) Margrét, píanókennari í
Kópavogi, f. 5.1. 1956, gift Inga
Jóni Haukssyni sálfræðingi. Börn
þeirra eru a) Haukur; b) Björk,
sambýlismaður Jónas Elíasson.
Á yngri árum starfaði Björk við
landbúnaðarstörf í Borgum með
foreldrum og systkinum en lengst
af vann hún við saumaskap.
Útför Bjarkar fer fram frá
Digraneskirkju í Kópavogi í dag
og hefst athöfnin klukkan 13.30.
Nýliðinn nýársdag hitti ég Björk
föðursystur mína í síðasta sinn. Þeg-
ar ég kom í opnar dyrnar á herbergi
hennar sat hún á rúminu uppáklædd.
Hún hallaði sér upp að þykkum púða.
Augun voru lokuð. Hún hafði verið að
horfa á sjónvarpið. Það var hátt stillt
og henni hafði auðsjáanlega runnið í
brjóst. Ég stóð stundarkorn kyrr í
dyrunum og horfði á þessa öldruðu
konu sem vakið hafði athygli sam-
ferðamannanna fyrir sérstakan
glæsileika og atgervi, bæði til hugar
og handar. Eitt sinn hafði þessi kona
verið há og grönn, brosmild, og aug-
un tindruðu undir hrafnsvörtu lokka-
flóði. Þannig man ég fyrst eftir henni,
stórglæsilegri, komin í heimsókn á
æskustöðvarnar austur í Borgum.
Þar steig hún orgelið sem faðir henn-
ar hafði aldamótaárið fest kaup á
austur á Héraði. Hún spilaði af fingr-
um fram og söng með. En tímarnir
breytast og mennirnir með. Þarna
hvíldi Björk veikburða eftir áralanga
glímu við afleiðingar illskeyttrar
beinþynningar. Þótt líkaminn hlýddi
ekki lengur eins og hún hefði sjálf
kosið var hugurinn skýr og ekki var
minnið farið að gefa sig. Öðru nær.
Eftir stutta stund opnaði hún augun.
Bros færðist yfir andlitið þegar hún
bauð mig velkominn með árnaðar-
óskum fyrir komandi ár. Raunar
minnti hún mig nú líka á að ég ætti að
vera duglegri að líta til hennar. Auð-
vitað var það rétt hjá henni.
Eins og svo oft áður fórum við að
ræða um löngu liðna atburði. Sagði
hún mér það sem ég hafði aldrei
heyrt, að haustdaginn sem hún fædd-
ist austur í Skriðdal hefði henni legið
það mikið á að komast í heiminn að
ekki náðist í ljósmóður. Það varð
hlutskipti föður hennar að taka á
móti henni og var haft á orði að hon-
um hefði farnast það vel, eins og svo
margt annað sem hann tók sér fyrir
hendur. Talandi um föður sinn, sem
henni hafði verið einkar kær, sagði
hún mér frá atviki því sem mun hafa
orðið þess valdandi að hann varð al-
gjör bindindismaður á áfengi. Svo
mun hafa verið dag einn er Hákon
sat kaldur og blautur yfir kvíaám á
bæ einum á Rangárvöllum, hjá
vandalausum, að til hans komu ferða-
menn. Þeir voru eitthvað við skál og
er ekki að orðlengja að þeir hresstu
drenginn á svo miklu áfengi að ekki
tókst betur til en að hann tapaði
þennan dag öllu fénu sem honum
hafði verið trúað fyrir. Fékk þetta
svo á hann að hann mun hafa strengt
þess heit að neyta aldrei aftur áfeng-
is. Það kom glampi í augun á föð-
ursystur minni við að rifja þetta upp.
Eins og svo oft áður kvaddi ég
Björku fróðari. Bað hún mig um að
skila kveðjum til þeirra systkina
minna tveggja sem búsett eru er-
lendis en hafði samt á orði að hún
myndi hringja í þau þegar þrekið
leyfði. Þremur dögum síðar lést hún í
svefni. Sátt við allt og alla en öllum
sem hana þekktu harmdauði þótt vin-
ir og ættingjar vissu mætavel hvert
stefnt hafði. Björk fluttist á fjórða
aldursári með foreldrum og systkin-
um sínum, þeim Heiðrúnu og Skírni,
að Borgum í Hornafirði. Haft var á
orði að foreldrarnir hefðu valið börn-
um sínum sérkennileg nöfn, þótt
fáum þyki svo í dag. Trúir því einhver
í dag að þessir einstaklingar voru
einu Íslendingarnir sem báru þessi
nöfn á manntalinu 1920? Í Borgum
óx Björk úr grasi við ástúð og gott at-
læti. Ung hleypti hún heimdraganum
og fór að vinna utan heimilisins, m.a.
fór hún í vist eins og það var kallað.
Og ung kynntist hún fyrri manni sín-
um, Lorenz Karlssyni. Bjuggu þau
fyrst á Vopnafirði en síðar í Njarðvík.
Eignuðust þau soninn Pálma sem
ólst að mestu leyti upp hjá móður
sinni eftir að leiðir foreldranna
skildu.
Alla tíð skipaði Hornafjörður sér-
stakan sess hjá Björk og einhvern
tíma sagði hún að þar væri fallegast á
landinu. Ekki er langt síðan hún svo
sagði frá því í fjölskylduveislu að ef
ætti hún bágt með að sofna á kvöldin
þá færi hún í huganum austur að
Borgum, legðist þar í „Blómabrekk-
una“ á bakkanum við Laxá, andaði að
sér gróðurilminum og hlustaði eftir
árniðinum og fuglakvakinu. Þannig
næði hún alltaf fljótlega að festa
blund. Óbrigðult ráð.
Björk kynntist seinni manni sín-
um, Hans Jóhannssyni, í Borgum.
Þangað hafði Hans komið til land-
búnaðarstarfa árið 1949. Björk og
Hans giftu sig á þjóðhátíðardaginn
1950. Í hönd fóru hamingjurík ár.
Ungu hjónin fluttu suður 1952. Þá
þegar var Hákon fæddur, en syðra
fæddust dæturnar Heiðrún og
Margrét. Fljótlega hófu þau að
byggja hús innst í Reynihvamminum
í Kópavogi og þar unnu hjónin
myrkranna á milli við að koma sér
þaki yfir höfuðið. Og það tókst. Til að
geta verið sem mest heima hjá börn-
unum fór Björk fljótlega að fást við
saumaskap og var kjallara hússins
breytt í saumaverkstæði. En árið
1964 kvaddi sorgin dyra. Öllum að
óvörum lést Hans af völdum hjarta-
áfalls, aðeins 36 ára gamall. Eftir
stóð Björk ein uppi með börnin. Ekki
lét hún þó bugast heldur einsetti hún
sér að reyna að halda húsinu með öll-
um tiltækum ráðum. Og það tókst
með fádæma dugnaði og ósérhlífni.
Mest saumaði Björk fyrir ýmsar
verslanir og þeir eru ófáir Íslending-
arnir sem gengið hafa í úlpum, káp-
um eða buxum sem Björk saumaði
fyrir íslenska athafnamenn á sjöunda
og áttunda áratugnum. Þegar mestu
umsvifin voru á saumaverkstæðinu
hafði hún nokkrar konur í vinnu. Þá
var þar líf í tuskunum í orðsins fyllstu
merkingu og góður starfsandi.
En vinnudagur Bjarkar var lang-
ur. Ég komst að því haustið 1968, á
leið í skóla, þá er ég fyrst beiddist
gistingar hjá frænku minni syðra. Í
hönd fóru ár þar sem ég naut reglu-
lega gestrisni hennar, ekki aðeins vor
og haust, heldur einnig á leið í og úr
jólaleyfum.
Og einu sinni á þessum árum
hjúkraði hún mér í mánuð í veikind-
um. Iðulega rumskaði ég eldsnemma
á morgnana þegar saumavélin fór að
suða í kjallaranum. Og við ungling-
arnir í húsinu sofnuðum iðulega út
frá saumavélarhljóðinu á kvöldin. Ég
hafði á tilfinningunni að svona ynni
hún alla daga, allan ársins hring.
Enda gekk allt upp. Smám saman
minnkuðu skuldirnar á húsinu. Að-
stæðurnar breyttust. Börnin luku
námi, dæturnar festu ráð sitt og
barnabörnin komu í heiminn eitt af
öðru. Þar kom að Björk hætti með
rekstur eigin saumastofu. Í staðinn
fór hún að vinna á saumastofum utan
heimilisins og saumaverkstæðið var
innréttað sem íbúð. Þangað flutti svo
Björk og þar undi hún hag sínum hið
besta. Þarna bjó hún eins lengi og
kraftar og heilsa leyfðu. Þegar
heilsuleysi sótti æ meira á var hún
dyggilega studd af börnunum,
tengdabörnunum og barnabörnun-
um. Heimatökin voru hæg því yngri
dóttirin bjó með fjölskyldu sinni á
efri hæðinni en mikill og náinn sam-
gangur var þeirra á milli.
Eftir að Björk minnkaði við sig
vinnu og var farin að búa ein gafst
henni góður tími til að rækja ömmu-
hlutverkið. Það gerði hún af einstakri
natni og alúð sem barnabörnin kunnu
svo sannarlega að meta. Og þar kom
að hún hætti alfarið að vinna. En
aldrei hafði hún kunnað því að sitja
aðgerðarlaus. Þótt ekki bæri hún
mikið úr býtum tók hún nú til við að
prjóna lopapeysur, húfur og vett-
linga. Og ekki var slegið slöku við
frekar en fyrri daginn. Handbragðið
var auðvitað óaðfinnanlegt enda fag-
manneskja að verki. Sumt var selt í
búðir, annað gefið. Og engum í stór-
fjölskyldunni þurfti að vera kalt ef
menn höfðu á annað borð sinnu á því
að passa það, og nota, sem þeim hafði
verið gefið! Björk hafði einkar sterka
réttlætiskennd og aldrei brást að hún
tók afstöðu með þeim sem bágstaddir
voru eða áttu á einhvern hátt í vök að
verjast. Alla tíð fann maður inn á það
að henni var ekkert um það að þiggja
gjafir þótt sjálf væri hún rausnarleg
og liði best þegar hún veitti á báða
bóga. Þær eru margar veislurnar
sem hún hefur haldið fyrir frænd-
garðinn í Reynihvamminum síðustu
áratugina og jafnan verið glatt á
hjalla. Og auðvitað sendi hún áður
fyrr á árum systkinum sínum og
bróðurbörnunum í sveitinni ýmsan
glaðning, bæði á jólum og svo þegar
ferðir féllu austur. Þar kenndi oft
ýmissa annarra grasa en þeirra sem
hægt var að fá í Kaupfélaginu! Skiln-
aðarstundin er erfið en ekki verður
hún umflúin. Að leiðarlokum kveðj-
um við Ástrós og börn okkar Björk
Hákonardóttur. Við þökkum henni
vegferðina, einstakan velvilja og ára-
tuga vinnáttu. Við biðjum henni Guðs
blessunar um leið og við sendum fjöl-
skyldu hennar og öðrum vinum ein-
lægar samúðarkveðjur. Hvíl í friði,
kæra föðursystir.
Karl.
Ég kynntist Björk fyrir tæpum 30
árum þegar ég gerði hosur mínar
grænar fyrir dóttur hennar, Mar-
gréti. Síðan höfum við búið saman í
Reynihvammi 37 sem Björk ásamt
seinni manni sínum Hans byggðu
hörðum höndum. Hans lést fyrir ald-
ur fram eftir 14 yndisleg ár þeirra
saman. Björk sagði mér oft frá því
hvernig þau hefðu þurft að fara að,
bæði vegna verulegra samgönguerf-
iðleika í Kópavoginn og erfiðleika við
að fá nauðsynlegt byggingarefni
keypt og að eiga fyrir því þegar það
var fáanlegt. Björk þótti afar vænt
um Kópavoginn og þó sérstaklega
um húsið sitt í Reynihvamminum.
Það var yndi hennar alla tíð og sér-
staklega á efri árum að sitja úti á
sumrum og njóta gróðursins og sól-
arinnar. Mesta gleði hennar var þó
að geta veitt fólki sínu góðan mat og
kökur og var það samdóma álit fjöl-
skyldunnar að hvergi fengi maður
betri mat.
Mér urðu fljótt ljós lífsgildi Bjark-
ar, þau voru fyrst og fremst vinnu-
BJÖRK
HÁKONARDÓTTIR