Morgunblaðið - 12.01.2001, Blaðsíða 49

MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 12. JANÚAR 2001 49
✝ Jóna Þorsteins-dóttir fæddist 21.
febrúar 1927 í Sauð-
lauksdal, Rauða-
sandshreppi í Vestur-
Barðastrandarsýslu.
Hún lést að morgni
dags 6. janúar 2001 á
Landspítalanum í
Kópavogi.
Faðir hennar var
Þorsteinn Kristjáns-
son, prestur í Sauð-
lauksdal, f. 31. ágúst
1891 á Þverá í
Hnappadalssýslu;
hann fórst með ms.
Þormóði 18. febrúar árið 1943.
Móðir hennar var Guðrún Petrea
Jónsdóttir, f. 24. desember 1901 í
Keflavík, d. 2. maí 1977 í Reykja-
vík.
Systkini Jónu voru: a) Guðrún,
kennari, f. 28. júlí 1921, d. 28. mars
1983, b) Magnús Bragi, verkfræð-
ingur, f. 8. mars 1923, c) Baldur,
skógfræðingur, f. 5. ágúst 1924, d)
Helgi, menntaskólakennari, f. 13.
september 1936.
Jóna giftist 12. mars 1955 Sig-
urjóni Einarssyni, f. 28. ágúst
1928, síðar sóknarpresti á Kirkju-
bæjarklaustri og prófasti Skaft-
fellinga. Hann er sonur Einars
Boga Gíslasonar, búfræðings,
bónda og formanns í Arnarfirði,
Vestur-Barðastrandarsýslu, f. 3.
september 1906, d. 14. mars 1987 í
Reykjavík, og konu hans, Krist-
jönu Vigdísar Andrésdóttur, ljós-
móður, f. 3. september 1891, d. 30.
mars 1986 í Reykjavík.
Börn Jónu og Sigurjóns eru: 1)
Æsa, f. 23. september 1959, list-
sögufræðingur, gift Daniel Beaus-
sier, f. 2. júní 1957, tónlistarmanni
og skólastjóra í París; börn þeirra
eru Vigdís Lára, f. 11. febrúar
1989, Stefán Jón, f. 7.
mars 1990, Tómas
Bogi, f. 21. apríl 1991
og Kristján Helgi, f.
23. ágúst 1995; 2)
Ketill, f. 19. ágúst
1966, lögfræðingur,
kvæntur Þórdísi
Höddu Yngvadóttur;
f. 5. maí 1970, bók-
menntafræðingi;
dóttir þeirra er Guð-
rún Diljá, f. 30. jan-
úar 1998.
Jóna stundaði list-
nám í Austurríki og
Þýskalandi á árunum
1957–59. Hún lauk handavinnu-
kennaraprófi frá Kennaraskóla Ís-
lands árið 1965 og B.A.-prófi í
bókasafnsfræði og dönsku frá Há-
skóla Íslands 1986.
Hún starfaði á Landsíma Íslands
árin 1948–58, var kennari við
unglingaskólann á Kirkjubæjar-
klaustri 1965–67, kennari við
Kirkjubæjarskóla á Síðu 1967–89.
Bókasafnsfræðingur á bókasafni
Norræna hússins 1985–87. For-
stöðumaður Héraðsbókasafns
Vestur-Skaftafellssýslu 1987–
1998.
Jóna tók virkan þátt í félagsmál-
um árin sem hún bjó á Kirkjubæj-
arklaustri. Hún var formaður
hönnunarnefndar Heilsugæslu-
stöðvar Kirkjubæjarklausturs
1974–79, átti sæti í hreppsnefnd
Kirkjubæjarhrepps árin 1970–78,
fyrsta konan sem kosin var í
hreppsnefnd í Skaftafellssýslu, og
ruddi þannig brautina fyrir þátt-
töku kvenna í sveitarstjórnarmál-
um þar eystra.
Útför Jónu Þorsteinsdóttur fer
fram frá Dómkirkjunni í dag og
hefst athöfnin klukkan 13.30. Jarð-
sett verður í Fossvogskirkjugarði.
Margt er undrið og mun þó víst
maðurinn sjálfur undur stærst.
Þau orð, sem Grikkjum voru
kennd fyrir hartnær 2.500 árum,
koma í hugann við andlát Jónu Þor-
steinsdóttur sem kvaddi lífið 73ja ára
að aldri, á þrettánda degi jóla, nú við
upphaf nýrrar aldar. Fæðing og
dauði minna okkur á hversu undur-
samlegt lífið er í auðlegð sinni og fá-
tækt, líf mannanna á jörðinni.
Ung að árum náði hún að fara með
sigur af hólmi í tvísýnni baráttu við
hvíta dauðann, sem þá var mestur
vágestur á landi hér, og fékk síðan að
lifa langa ævi við farsæld í hverju
spori. Þá er gott að hverfa til mold-
arinnar eins og allir hinir sem á und-
an eru gengnir, enda bar hún sig vel
þó að sýnt væri orðið að kallið kæmi
brátt.
Jóna fæddist í Sauðlauksdal hinn
21. febrúar 1927, dóttir prests-
hjónanna þar, séra Þorsteins Krist-
jánssonar og Guðrúnar Petreu Jóns-
dóttur. Þeim varð fimm barna auðið,
sem öll komust upp, og var Jóna
fjórða barn þeirra. Guðrún Petrea
var frá Keflavík á Suðurnesjum og
foreldrar hennar voru Jón Jónsson,
smiður þar, fæddur 1861, og eigin-
kona hans, Þóra Eyjólfsdóttir, sem
fædd var á Undirhrauni í Meðallandi
árið 1864. Faðir Jónu, séra Þorsteinn
Kristjánsson, var hins vegar frá
Þverá í Eyjahreppi í Hnappadals-
sýslu en þar bjuggu foreldrar hans
lengi, þau Kristján Jörundsson
hreppstjóri, fæddur 1849, og Helga
Þorkelsdóttir, fædd 1855, sem var
síðari kona Kristjáns.
Jóna ólst upp í Sauðlauksdal hjá
ástríkum foreldrum og systkinum og
mundi vel eftir Kristjáni afa sínum,
fyrrum hreppstjóra á Þverá, sem
andaðist í Sauðlauksdal, er hún var
tíu ára gömul. Þar heima naut hún
einnig samvista við vinnuhjúin og á
síðari árum minntist hún oft Sigga
frá Skógi á Rauðasandi, sem lengi
var vinnumaður á prestssetrinu og
hennar Ollu, Ólafíu Jónsdóttur frá
Helgastöðum á Mýrum, sem þar var
vinnukona. Kærar minningar um
hana bar Jóna í huga sér allt til
hinstu stundar. Minningar frá upp-
vaxtarárunum um góða granna
geymdi hún líka vel og nefndi oft
fólkið á Hvalskeri og í Kvígindisdal
og líka hjónin í Vatnsdal og þeirra
æskuglaða barnahóp. Stundum fór
hún með föður sínum yfir á Rauða-
sand er hann messaði á annexíunni í
Saurbæ. Þar var líka vinum að mæta
og í sérstökum kærleikum var hún
við fólkið í Stakkadal á Rauðasandi.
Sauðlauksdalur er söguríkur stað-
ur. Þar sat séra Björn Halldórsson
frá 1753 til 1782, sá mikli jarðyrkju-
frömuður sem fyrstur hérlendra
manna fór að rækta kartöflur. Hjá
þessum mági sínum dvaldist Eggert
Ólafsson, náttúrufræðingur og skáld,
í fimm ár og frá Sauðlauksdal lagði
hann upp í sína feigðarför vorið 1768,
var þá sunginn úr vör í Keflavík hjá
Rauðasandi en ýtti að lokum frá
kaldri Skor. Lysthúsið góða sem þeir
félagar, Björn og Eggert, reistu í
Sauðlauksdal árið 1763 var horfið á
bernskuárum Jónu en í Akurgerði,
þar sem sólin skein forðum á hin ný-
stárlegu kartöflugrös, lék hún að
blómum og stráum. Löngum undi
hún sér líka við skeljarnar í sand-
inum hjá Ranglát, túngarðinum
fræga sem séra Björn hafði látið kot-
ungana hlaða í kvaðavinnu er ýmsum
líkaði miður. Ein höfuðprýði Sauð-
lauksdals er vatnið sem liggur neðan
við túnið og kennt er við dalinn. Vet-
ur, sumur, vor og haust gladdi það
augu heimafólks. Þar mátti veiða og
synda og líka renna á skautum þegar
ísinn var var orðinn mannheldur.
Gleði sína yfir litla bátnum sem Bald-
vin frá Naustabrekku á Rauðasandi
smíðaði fyrir hana þegar hún var
telpa mundi Jóna enn í banalegunni
og hafði aldrei fargað því fleyi.
Séra Þorsteinn í Sauðlauksdal og
Guðrún kona hans áttu gott bókasafn
og snemma kom í ljós að Jóna, dóttir
þeirra, var lestrarhestur. Eitt af því
sem hún las um eða innan við ferm-
ingaraldur voru rit séra Björns Hall-
dórssonar, fyrrum prófasts í Sauð-
lauksdal, Atli og Arnbjörg. Líkaði
henni nokkuð vel við búnaðarritið
Atla en miður við Arnbjörgu, þá
„æruprýddu dándikvinnu á Vest-
fjörðum“ er afmála skyldi „skikkun
og háttsemi góðrar húsmóður.“
Gömlu tímaritin, Sunnanfara og Óð-
in, las hún sér til skemmtunar á
barnsaldri og skömmu síðar þykka
bindið með bréfum Jóns Sigurðsson-
ar forseta en dönsku lærði hún við að
stauta sig fram úr Familie Journalen
sem fengið var að láni frá næsta bæ.
Yngri prestsdóttirin í Sauðlauks-
dal gekk reyndar aldrei í skóla á upp-
vaxtarárum. Allan skólalærdóminn
lærði hún hjá föður sínum en séra
Þorsteinn var þrautreyndur kennari
og á heimili hans voru oft námspiltar
að vetrinum, meðal annarra þeir
Guðmundur Vigfússon frá Hrísnesi á
Barðaströnd, síðar borgarfulltrúi í
Reykjavík í 20 ár, og Magnús Torfi
Ólafsson frá Lambavatni á Rauða-
sandi, síðar ritstjóri, alþingismaður
og ráðherra. Jónu dóttur sinni
kenndi séra Þorsteinn jafnan í einka-
tímum. Ætla má að þær stundir hafi
verið þeim báðum til gleði og þau
feðgin hænd hvort að öðru.
Veturinn 1942–1943 var hann að
kenna henni til prófs upp í þriðja
bekk Verslunarskólans og þau langt
komin með námsefnið er hann þurfti
að bregða sér suður til Reykjavíkur
um miðjan febrúar. Þó var stærð-
fræðin eftir. Í fjóra daga beið prestur
í þorpinu á Patreksfirði eftir skipi og
loks hinn 16. febrúar voru landfestar
leystar og stefnan tekin út fjörðinn.
Það var vélskipið Þormóður, 100
lesta dallur sem þá var í strandferð-
um, og um borð var 7 manna áhöfn
og 24 farþegar. Tveimur dögum síðar
var Jóna að fylgja stúlkum frá Hval-
látrum heim á leið. Þær stöldruðu við
í Vatnsdal en þangað er um það bil
hálfs annars tíma gangur frá Sauð-
lauksdal. Glaðar í bragði komu þær
allar í hlað en þá mátti merkja að
húsfreyjan í Vatnsdal, Ólína Andr-
ésdóttir, var ekki alveg eins og hún
átti að sér, þó stillt og yfirveguð. Við
Jónu sagði hún strax að nú skyldi
hún ekki fara lengra en hraða sér til
baka heim í Sauðlauksdal. Þar biðu
hennar þá váleg tíðindi, að Þormóður
hefði farist í hafi vestur af Stafnesi
og enginn komist af. Svo óvænt og
skyndilega var hún orðin föðurlaus.
Það var reiðarslag. Þremur dögum
seinna varð hún sextán ára.
Er leið á veturinn tók kjarkur
hennar að vaxa á ný. Um vorið fór
hún suður og tók prófið upp í þriðja
bekk Verslunarskólans eins og til
hafði staðið og dvaldist þá á heimili
Sigurgeirs Sigurðssonar biskups og
konu hans, Guðrúnar Pétursdóttur,
en Þorsteinn í Sauðlauksdal og Sig-
urgeir höfðu verið skólafélagar. Í
fardögum var hún komin aftur heim
og hjálpaði móður sinni við að ganga
frá búslóðinni og koma öllu til sjávar
en ekkjan í Sauðlauksdal var nú að
flytjast þaðan á sínar æskuslóðir, í
Keflavík syðra, og yngstu börnin
með henni. Farangri er hlaðið á
kerru sem hesturinn dregur og nú er
lagt af stað niður að bugnum. Þetta
verða nokkrar ferðir. Það er Jóna
sem teymir hestinn með kerrunni.
Hún keppist við og leiðir ekki hug-
ann að kuldanum sem oft fylgir
kvöldskugganum. Á heimleið frá
sjónum síðla kvölds verður hún inn-
kulsa og fyrr en varir fárveik. Það er
brjósthimnubólga. Einhvern næsta
dag er hún sjálf flutt til sjávar á kerr-
unni sem fyrr var nefnd, vafin í teppi
og breitt yfir, og síðan á báti yfir í
þorpið á Eyrum. Þann dag var
hvasst og kuldagjóst lagði inn fjörð-
inn.
Í þorpinu á Patreksfirði var sjúk-
lingnum komið fyrir hjá barnlausum
miðaldra hjónum, þeim Palla Fær-
eyingi (Páli Christiansen) og Sess-
elju Kristjánsdóttur. Sesselja var
ljósmóðir og hafði tekið á móti Jónu
við fæðingu hennar. Nú gengu þau,
Færeyingurinn og ljósmóðirin, úr
sínu eigin rúmi svo stúlkan frá Sauð-
lauksdal gæti notið hjá þeim sem
bestrar aðhlynningar. Nokkrum ár-
um fyrr höfðu þau misst kjördóttur
sína sem andaðist á unglingsaldri og
hafði verið þeim mjög kær. Hjá þess-
um góðu hjónum var Jóna í nokkrar
vikur, uns hún taldist vera orðin
sæmilega ferðafær, en þá fór hún
suður í Keflavík til móður sinnar.
Þetta var þó aðeins hálfur bati.
Skömmu eftir komuna til Kefla-
víkur fór hún í skoðun og reyndist þá
vera komin með berkla. Það var ann-
að áfallið á fáum mánuðum sem hún
varð að taka á sínar ungu sextán ára
herðar. Tvö af systkinum hennar
greindust líka með berkla. Í stað
þess að fara í skólann og gleðjast þar
með glöðum eins og áformað hafði
verið lá leiðin á berklahælið á Vífils-
stöðum. Þangað kom hún reyndar
ekki fyrr en komið var fram á sælu-
árið okkar hinna, lýðveldisárið 1944,
en á hælinu var hún í um það bil eitt
ár. Það voru stundum daprir dagar
og svartur bakki við sjónarrönd. Hún
lá á fjögurra manna stofu og þar fyr-
ir innan var önnur fjögurra manna
stofa en í fjölmennum hópi sjúklinga
og starfsfólks á Vífilsstöðum þekkti
hún ekki nokkurn mann. Sumir lifðu
af en margir dóu, þar á meðal 9 ára
stúlka frá Vestmannaeyjum sem var
með henni á stofu og ljóðasmiðurinn
Jón frá Ljárskógum sem andaðist á
Vífilsstöðum haustið 1945, liðlega
þrítugur að aldri. Hann var þjóð-
kunnur söngvari og sat stundum í
bakstiganum á hælinu, reykti þar og
söng. Rödd hans var þýð og unun að
hlýða á sönginn.
Læknana á hælinu, þá Helga Ing-
varsson og Ólaf Geirsson, mat Jóna
mikils og taldi jafnan að hún ætti
þeim skuld að gjalda. Á Vífilsstöðum
var hún „blásin“ en hvorki „brennd“
né „höggvin“ eins og Guðrún systir
hennar sem líka smitaðist af berkl-
um. Eina löngun Jónu hafði verið sú
að komast í skóla og á Vífilsstöðum
sótti hún öll námskeið sem þar var
boðið upp á en þau voru af ýmsum
toga. Með tíð og tíma kom batinn.
Hún var þó alls ekki komin til fullrar
heilsu þegar hún fór frá Vífilsstöðum
árið 1945 á vinnuhæli berklasjúk-
linga er þá hafði alveg nýlega tekið til
starfa í Mosfellssveit og fengið nafn-
ið Reykjalundur. Þar var hún eitt ár í
umsjón Odds Ólafssonar læknis, sem
hún dáði æ síðan, og kom þaðan 19
ára gömul við allgóða heilsu og orðin
fær um að bjarga sér. Félaus var
stúlkan þá og erfitt reyndist að kom-
ast í vinnu því fáir vildu ráða til sín
sjúkling frá Vífilsstöðum svo bráð-
smitandi sem berklarnir voru og lík-
legir til að taka sig upp á ný. Hún
komst þó, nokkuð fljótlega, í fast
starf hjá Landssímanum í Reykjavík
og vann þar í um það bil áratug, fyrst
sem talsímakona en varð svo inn-
heimtugjaldkeri hjá sama fyrirtæki.
Nú liðu stundir fram og segir fátt
af einum en sumarið 1953 var hún
komin í fjölmennan hóp ungmenna
sem stefndu á heimsmót æskunnar í
Búkarest. Í íslenska hópnum voru á
þriðja hundrað manns og var það
mun meiri fjöldi en lagt hafði upp í
hópferð frá Íslandi nokkru sinni fyrr.
Farið var yfir hafið með leiguskipinu
Arnarfelli og síðan í lest yfir löndin
sjö. Það var birta í lofti og Evrópa að
rísa úr rústum heimsstyrjaldarinnar
síðari. Margir bundu þá vonir við
framtíðarsýn sósíalismans og í Búk-
arest mættist æskulýður úr öllum
heimshornum undir merkjum friðar
og vináttu. Þar ríkti mikil hrifning og
samhugur og þarna var stúlkan sem
við kveðjum í dag virkur þátttakandi
og mörgum eftirminnileg sem sjald-
an sáu hana síðar. Í Búkarest söng
hún í íslenska kórnum undir stjórn
Jóns Ásgeirssonar tónskálds og
næstu árin tók hún nokkurn þátt í
starfi samtaka ungra sósíalista en
hafði jafnan vara á sér og gekk aldrei
í stjórnmálaflokk.
Á baráttudegi verkalýðsins, 1. maí
1954, tókust kynni með henni og ung-
um guðfræðinema, Sigurjóni Einars-
syni úr Ketildölum í Arnarfirði. Þau
höfðu bæði verið í kröfugöngunni
daginn þann og hann náfrændi
æskuvina hennar í Vatnsdal við Pat-
reksfjörð. Líklega hefur það verið á
næstu vikum eða mánuðum sem ég
sá hana fyrst á herbergi félaga míns,
Sigurjóns, á Nýja stúdentagarðinum
er svo var nefndur þá. Hún geislaði
af glaðværð, viðkvæm og stolt og ein-
hver sérstæð reisn í öllu hennar fasi.
„Nú er prestsdóttirin komin til
prestsins“ var eitt það fyrsta sem
hún sagði við okkur strákana og um
leið skynjaði ég á svipbrigðum þeirra
beggja að hér var ekki tjaldað til
einnar nætur. Frá sumrinu 1954
minnist ég líka þess er ég heyrði
hana fyrst syngja Lysthúskvæði
Eggerts Ólafssonar – „Undir bláum
sólarsali, Sauðlauks – uppí lygnum
dali...“ Það var áhrifamikið og mynd-
in ógleymanleg.
Við félagar Sigurjóns, sem áttum
með henni marga glaða stund á
þeirra fyrstu samvistarárum, mun-
um á þeirri tíð sjaldan hafa leitt hug-
ann að reynslunni sáru sem hún átti
að baki enda sáust merki hennar vart
á ytra borði og aldrei bar hún hana á
torg. Engin hornkerling var hún á
okkar fundum, miklu fremur stór-
veldi sem enginn komst hjá að taka
tillit til en líka gleðigjafi sem færði
okkur nýjar víddir og hafði þá þegar í
fullu tré við hvern sem var í öllum
orðræðum. Hún hafði aldrei komið í
skóla en var engu að síður svo prýði-
lega menntuð og vel heima á mörg-
um sviðum að undrun vakti og að-
dáun. Jafnan var hún brennandi í
anda og lét sig varða flest sem máli
skipti á heimaslóðum og um víða ver-
öld. Hún var glettin, spaugsöm og
spræk en ef hitnaði í kolunum var
ekki létt fyrir aðra að halda sínum
hlut í orðasennum sem hún átti hlut
að. Það fékk ég stundum að reyna.
Stöku sinnum kom fyrir að örar til-
finningar sem hún bar í brjósti þok-
uðu rökvísinni til hliðar um sinn og
þá gat orðið jafntefli. Færi í hart
læknaði bros hennar sérhvert mein á
svipstundu og ætíð skildum við með
góðri vináttu.
Með Sigurjóni, eiginmanni sínum,
var Jóna erlendis við nám á árunum
1957–1959 og settist þá á skólabekk í
fyrsta sinn á ævinni. Það var í lista-
akademíu í Vínarborg en einnig nam
hún á þessum árum við akademíur í
Þýskalandi, bæði í Köln og Nürn-
berg.
Árið 1963 varð Sigurjón prestur á
Kirkjubæjarklaustri. Þar sátu þau
bæði í 35 ár, elskuð og virt af ærið
mörgum Skaftfellingum. Á Klaustri
ólu þau upp börnin sín tvö, Æsu og
Ketil, sem bæði hafa orðið foreldrum
sínum til sóma. Jóna Þorsteinsdóttir
var sjálfstæð kona sem stóð á eigin
fótum. Henni hentaði ekki að vera
bara „prestsfrú.“ Árið 1965 lauk hún
handavinnukennaraprófi frá Kenn-
araskóla Íslands og satt að segja
kom það okkur, vinum hennar, ekki á
óvart er þær fréttir bárust að á próf-
inu hefði hún fengið hæstu einkunn
sem gefin var í öllum skólanum það
ár.
Hún sinnti lengi kennslustörfum á
Klaustri og árið 1974 var hún kosin í
hreppsnefnd Kirkjubæjarhrepps
með dyggum stuðningi fjölda kvenna
og allmargra karla. Í Vestur-Skafta-
fellssýslu var hún fyrsta konan sem
kjörin var til slíkra starfa og hafði
verið varamaður í nefndinni frá 1970.
Hún var ákafur talsmaður jafnréttis
karla og kvenna og fagnaði af ein-
lægni hverjum sigri sem vannst í
jafnréttisbaráttunni. Tíðindi af ung-
um konum sem náðu að hasla sér völl
og sýna styrk á hinum ýmsu sviðum,
sem fyrrum voru aðeins talin vett-
vangur karla, glöddu hana alveg sér-
staklega.
Haustið 1982, er Jóna var orðin 55
ára, var henni veitt sérstök undan-
þága til að hefja nám við Háskóla Ís-
lands þó að ekki hefði hún stúdents-
próf. Fjórum árum síðar lauk hún
þar B.A.-prófi í bókasafnsfræði og
dönsku og hlaut mikið lof hjá kenn-
urum sínum. Á námsárunum við há-
skólann hóf hún störf sem bókavörð-
ur á bókasafni Norræna hússins í
Reykjavík og vann þar um alllangt
skeið en byggði síðan upp mjög
myndarlegt bókasafn á Kirkjubæjar-
klaustri.
Þau Jóna og Sigurjón hafa á langri
ævi farið í margar ferðir til erlendra
menningarborga. Hún unni fögrum
listum af heitu hjarta, ekki síst
myndlistinni og naut þess að dvelja,
þegar færi gafst, langar stundir á
ýmsum helstu listasöfnum í Evrópu.
Konan sem við kveðjum í dag var
stór í sniðum en tranaði sér þó aldrei
fram á opinberum vettvangi. Krafan
um jöfnuð og réttlæti var letruð á
hennar skjöld en meinilla var henni
við alla lágkúru og óhreint lundarfar.
Sjálf var hún hrein og bein í allri
framgöngu og margur fór ríkari en
áður af hennar fundi.
Í bláa herberginu á Klaustri var
jafnan gott að gista og horfa frá
hlaðinu í austur til Lómagnúps og
Öræfajökuls. Þær stundir eru nú
liðnar en við leiðarlok er skylt að
þakka fyrir sig.
Kjartan Ólafsson.
JÓNA
ÞORSTEINSDÓTTIR
 Fleiri minningargreinar um Jónu
Þorsteinsdóttur bíða birtingar og
munu birtast í blaðinu næstu daga.