Morgunblaðið - 30.06.2001, Blaðsíða 12

FRÉTTIR
12 LAUGARDAGUR 30. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Í FRUMVARPI viðskiptaráðherra
var óskað heimildar til sölu á öllu
hlutafé ríkisins í Landsbanka og
Búnaðarbanka og varð það að lög-
um á lokadögum þingsins í vor. Í
frumvarpinu var m.a. lögð á það
áhersla að stefna ríkisstjórnarinnar
væri að ríkið eigi almennt ekki að
sinna atvinnustarfsemi sem einka-
aðilar geti stundað með eðlilegum
hætti og þegar virk samkeppni er
fyrir hendi.
„Er þetta í samræmi við viðtekin
sjónarmið í þeim löndum sem við
berum okkur helst saman við. Rík-
isviðskiptabankarnir áttu rætur sín-
ar að rekja til þess tíma þegar tak-
markað framboð var á fjármagni og
því talið nauðsynlegt að ríkið hlut-
aðist til um þessa starfsemi og tæki
jafnframt áhættuna af henni. Nú er
þessi staða ekki lengur fyrir hendi,“
sagði í frumvarpinu.
Í athugasemdum með frumvarp-
inu kom ennfremur fram, að einka-
rekstur væri meginreglan í hinum
vestræna heimi. „Í flestum löndum
Evrópu er löng saga ríkisrekinna
banka en nú er helst um slíkt að
ræða í Þýskalandi og Austurríki.
Umfangsmiklar einkavæðingar hafa
verið á Ítalíu og Frakklandi á liðn-
um árum. Annars staðar á Norð-
urlöndunum heyrði ríkisrekstur
banka til undantekninga þar til
fjármálakreppa dundi yfir fyrir um
áratug síðan. Þar hafa flestir bank-
ar sem ríkið tók yfir verið seldir
aftur. Norska ríkið á þó enn meiri
hluta í Den norske Bank en stefnt
er að sölu hlutabréfa á þessu ári til
að koma eigninni niður í 33%.“
Viðskiptabankar komnir inn á
víðari völl í starfsemi sinni
Þar sagði einnig að bankaþjón-
usta breyttist hraðstiga og þar ættu
margir samvirkandi þætti hlut að
máli. „Í auknum mæli eru við-
skiptabankar komnir inn á víðari
völl í starfsemi sinni, svo sem með
þátttöku í eignastýringu, einka-
bankaþjónustu, tryggingum, ráð-
gjöf og fjárfestingarbankaþjónustu.
Grundvallarbreytingar eru að verða
í bankaþjónustu sem
verða ekki umflúnar
þar sem sömu áhrifa-
þættir eru að baki um
heim allan.
Bankar hafa verið að
stækka og eru rökin fyrir þeirri
þróun allajafnan byggð á arðsem-
issjónarmiðum. Í því samhengi er
gjarnan vísað til hagkvæmni stærð-
ar, möguleika á aukinni þjónustu og
nýrra lausna í tækni. Hagkvæmni
stærðarinnar er ætlað að skila
lækkun kostnaðar sem mótvægi við
lækkun tekna vegna aukinnar sam-
keppni. Með stækkun efnahags er
jafnframt talið að frekar sé unnt að
veita viðskiptamönnum heildar-
lausnir í fjármálum og taka að sér
stór verkefni, oft í samkeppni við
erlenda stórbanka.
Á síðustu árum tölvu- og upplýs-
ingabyltingar hefur bæst við sú
röksemd að sameining banka sé
nauðsynleg vegna þess að þróun
nýrra tæknilausna í fjármálaþjón-
ustu sé fjármagnsfrek og nýtist
best ef viðskiptamannahópurinn er
stór.
Ýmsar aðrar ástæður geta einnig
verið fyrir sameiningum, svo sem
þegar verið er að leysa rekstarerf-
iðleika einstakra banka eða byggja
upp öflugan innlendan banka sem
getur keppt við erlenda stórbanka.“
Sameiningum stærstu
fjármálafyrirtækja fjölgar
Þar er aukinheldur bent á að
sameiningum meðal stærstu fjár-
málafyrirtæki fari fjölgandi. „Meira
en helmingur þrjátíu stærstu banka
evrusvæðisins hefur gengið í gegn-
um sameiningar nýlega og með-
alstærð fimm stærstu bankanna
hefur tvöfaldast frá 1995. Stækkun
banka er sérstaklega áberandi í
minni evrulöndunum en þar eru nú
fáir bankar ráðandi. Þegar sam-
ræmdar tölur í árslok 1998 eru
skoðaðar kemur fram að í Belgíu,
Finnlandi, Hollandi, Írlandi og
Spáni hafa tvær stærstu bankasam-
steypurnar meira en helming eigna
banka.
Ísland er mun minni markaður
þar sem eðlilega eru færri fjármála-
fyrirtæki. Engu að síður eru töl-
urnar fyrir Ísland svipaðar og í
þessum löndum. Einkarekstur
banka er meginreglan. Sögulegar
skýringar eru jafnan að baki eignar
ríkisins og sveitarfélaga á bönkum
og sparisjóðum. Skortur á einka-
fjármagni til slíks rekstrar getur
valdið því að bankar eru stofnaðir á
samfélagslegum grunni eins og
upphaf Landsbanka Íslands er
dæmi um. Einnig getur yfirtaka
ríkisins í fjármálakreppu verið
ástæðan eins og á við
um stofnun Útvegs-
banka Íslands á grunni
Íslandsbanka hins
eldra. Sparisjóðirnir
eru dæmi um annað
eignarhald en einkarekstur.“
Löng hefð fyrir ríkisrekstri
í löndum Evrópu
Þá er þess getið að í flestum
löndum Evrópu sé löng hefð fyrir
rekstri ríkisrekinna banka, en nú sé
helst um slíkt að ræða í Austurríki
og Þýskalandi.
„Svonefndir Landesbanken og
Sparkassen eru með meira en þriðj-
ung eigna banka í Þýskalandi og
um sjöunda hluta eigna í Austur-
ríki. Breytingar hafa verið hægar í
Þýskalandi en fyrir þrýsting ESB
er líklegt að fyrrnefndir Landes-
banken verði innan tíðar að borga
markaðsvexti fyrir lánsfé sitt frá
viðkomandi sveitarfélögum (þ.
Länder). Þar með munu forréttindi
þeirra minnka, lánshæfismat lækka
og markaðshlutdeild í útlánum
einnig.
Umfangsmiklar einkavæðingar
hafa verið á Ítalíu og Frakklandi á
liðnum árum. Sem dæmi má nefna
að árið 1993 voru bankar sem ríkið
átti hlut í með 72% eigna ítalskra
banka en árið 1999 var þetta hlut-
fall orðið 16%. Það ár nam hlutur
ríkissjóðs af eigin fé bankanna inn-
an við 1%.
Annars staðar á Norðurlöndun-
um heyrði ríkisrekstur banka til
undantekninga þar til fjármála-
kreppa dundi yfir fyrir um áratug.
Fyrstu merkin voru 1988 í Noregi
þegar ábyrgðarsjóðir viðskipta-
banka og sparisjóða þurftu að að-
stoða nokkra banka og sparisjóði og
hjálpa þeim til að sameinast sterk-
ari bönkum. Þegar þessir ábyrgð-
arsjóðir voru að tæmast í árslok
1990 var stofnaður sérstakur
ábyrgðarsjóður ríkisins sem veitti
fé til fyrrnefndu sjóðanna og lagði
fram hlutafé í viðskiptabanka og
sparisjóði. Þegar eiginfjárhlutföll
þriggja stærstu bankanna fóru und-
ir lögbundin lágmörk og séð varð
að ekki myndi takast að afla nýs
hlutafjár á mörkuðum gripu stjórn-
völd inn í og voru í árslok 1991 orð-
in meirihlutaeigendur í þeim öllum,
Den norske Bank, Christiania og
Focus.
Fyrst seldi ríkissjóður Focus til
Den Danske og á liðnu hausti
Christiania til Nordea. Ríkið er enn
meirihlutaeigandi í Den norske
Bank en stefnt er að sölu hluta-
bréfa á þessu ári til að koma eign-
inni niður í 33%.
Í Svíþjóð var Nordbanken fyrst-
ur til að lenda í vanda síðla árs
1991. Hann var þá þriðji stærsti
bankinn og í meirihlutaeigu ríkis-
ins. Ríkissjóður lagði inn aukið
hlutafé og skipti um stjórnendur.
Um mitt ár 1992 var orðið ljóst að
vandinn var almennur og koma yrði
í veg fyrir uppsögn erlendra lána-
lína og hrun bankakerfisins. Um
haustið lýsti ríkisstjórnin því yfir
með stuðningi þingsins að hún
myndi ábyrgjast að staðið yrði við
allar skuldbindingar bankanna. Að-
eins hlutafé var undanskilið. Allir
bankarnir nutu góðs af ábyrgðaryf-
irlýsingunni en nánast öll bein fjár-
hagsaðstoð fór í að bjarga ríkis-
bankanum Nordbanken, yfirtaka
Gota Banken og síðan sameina þá
tvo. Ríkissjóður hóf einkavæðingu
bankans 1995 og hefur nú selt hann
allan.
Í Finnlandi hófust björgunarað-
gerðir stjórnvalda síðla árs 1991
með aðstoð við sparisjóðabankann
Skopbank. Fasteignir og eignar-
hlutir í fyrirtækjum voru færðar yf-
ir í sérstaka sjóði. Stofnaður var
ábyrgðarsjóður ríkisins í apríl 1992
og í febrúar 1993 var sjóðurinn
endurskipulagður og þingið sam-
þykkti að stjórnvöld myndu ábyrgj-
ast greiðslur finnskra banka. Áður
höfðu stjórnvöld lofað víkjandi lán-
um til innlánsstofnana í hlutfalli við
áhættu vegnar eignar þeirra en lán-
unum var breytt í hlutafé ef vextir
voru ekki greiddir í þrjú ár eða eig-
infjárhlutfallið fór niður fyrir lög-
bundið lágmark.
Allir bankar og sparisjóðir nýttu
sér þetta boð. Um þetta leyti var
tekið á vandamálum fjölmargra
sparisjóða. Helmingur allra spari-
sjóða var sameinaður í einn spari-
sjóðabanka sem var gerður að
hlutafélagi og ábyrgðarsjóðurinn
yfirtók. Hálfu ári síðar var þessi
sparisjóðabanki bútaður í fernt og
seldur fjórum helstu bankasam-
steypum landsins. Að lokum var
tekið á vandamálum STS-bankans
með því að sameina hann við KOP í
apríl 1993.
Áður en yfir lauk jafngilti fjár-
hagsaðstoð til banka 2,6% af VLF í
Noregi, 5,2% í Svíþjóð og 10% í
Finnlandi en á móti hafa komið inn-
heimtar skuldir og sölutekjur eigna.
Bankar í Noregi skiluðu aftur
hagnaði 1993 og í Svíþjóð 1994 en í
Finnlandi hélt tapreksturinn áfram
allt til 1996. Þess ber að geta að
efnahagssamdrátturinn var mestur
í Finnlandi.“
Margar skýringar á því
hvers vegna Ísland slapp
Þá kemur fram að Danmörk hafi
sloppið við fjármálakreppu á þess-
um árum m.a. vegna
lengri reynslu af
óheftri samkeppni og
strangri afstöðu stjórn-
valda um að aðstoða
ekki banka sem kom-
ast í vanda.
Bankar á Íslandi hafi einnig
sloppið við þessar hremmingar
þrátt fyrir að hafa þurft að afskrifa
verulegar upphæðir af töpuðum út-
lánum og vera reknir með tapi árin
1992 og 1993.
„Margar samvirkandi skýringar
eru á því hvers vegna ekki varð
fjármála- og gjaldeyriskreppa á Ís-
landi eins og í Noregi, Svíþjóð og
Finnlandi. Má í því sambandi nefna
að fjármagnsflutningar milli landa
voru ekki frjálsir á Íslandi og út-
lendingar áttu ekki íslensk verðbréf
til að selja, fasteignaverð sveiflaðist
ekki með sambærilegum hætti og
veðsetningar íslenskra banka námu
ekki eins háu hlutfalli af fasteigna-
verði eins og var í Noregi, Svíþjóð
og Finnlandi.
Eiginfjárhlutföll íslenskra banka
voru há áður en samdráttarskeiðið
hófst og bankarnir voru með eignir
og skuldir á breytilegum vöxtum.
Samt urðu stjórnvöld að grípa til
aðgerða í árslok 1992 og á fyrri
hluta árs 1993 vegna Landsbankans
en um var að ræða 4,2 milljarða kr.
styrkingu á eigin fé bankans í formi
eiginfjárframlags og víkjandi lána,“
segir um þetta í athugasemdum við
frumvarpi viðskiptaráðherra.
Róttækar breytingartillögur
þingmanna Samfylkingarinnar
Í meðförum efnahags- og við-
skiptanefndar Alþingis tók frum-
varpið ekki miklum breytingum og
lagði meirihluti nefndarinnar til að
það yrði samþykkt óbreytt.
Annar minnihluti nefndarinnar,
Ögmundur Jónasson, þingmaður
Vinstri grænna, lýsti sig algjörlega
mótfallinn efni þess og sölu við-
skiptabankanna, en fyrsti minni-
hluti, skipaður Össuri Skarphéðins-
syni og Margréti Frímannsdóttur,
þingmönnum Samfylkingarinnar,
lagði til róttækar breytingar á
frumvarpinu.
Meginbreytingar þingmanna
Samfylkingarinnar voru þær að
lagt var til að ríkisstjórnin fengi
einungis heimild til að selja hlutafé
sitt í Búnaðarbankanum. Dreifð
eignaraðild yrði m.a. tryggð með
því að 10% af hlutafé bankans yrði
skipt jafnt meðal íslenskra ríkis-
borgara með tilteknum kvöðum.
Starfsöryggi starfsmanna yrði
tryggt með því að eðlileg velta
starfsmanna yrði höfð í fyrirrúmi
við hagræðingu innan bankans og
starfsfólki boðið upp á
endurmenntun og
starfsþjálfun. Sömuleið-
is var lagt til að starfs-
menn fengju fulltrúa í
stjórn með fullum rétt-
indum í anda stefnu jafnaðarmanna
um atvinnulýðræði.
Sala á hlutafé í bankanum yrði
heldur ekki hafin fyrr en fyrir lægi
staðfesting Seðlabanka og Þjóð-
hagsstofnunar á því að aðstæður á
fjármálamarkaði væru með þeim
hætti að verjanlegt væri að ráðast í
söluna.
Athugasemdir með frumvarpi um sölu ríkisviðskiptabankanna frá í vor
Einkarekstur
meginreglan
í hinum vest-
ræna heimi
Í frumvarpi viðskiptaráðherra um heimild
til sölu á hlut ríkisins í viðskiptabönkunum,
sem samþykkt var sem lög frá Alþingi sl.
vor, var m.a. fjallað um ástæður þess að rík-
isvaldið vildi draga sig út úr rekstri banka
og fjármálastofnana. Í ljósi ákvörðunar rík-
isstjórnar um sölu á ráðandi hlut í Lands-
banka Íslands hf. er athyglisvert að rifja
upp þinglega meðferð málsins.
Danmörk og Ís-
land sluppu við
fjármálakreppu
Sögulegar
skýringar að
baki ríkiseignar