Morgunblaðið - 30.06.2001, Síða 27

VIKULOK
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 30. JÚNÍ 2001 27
Hvers vegna eru orðin
„mamma“ og „pabbi“ svona
svipuð í ólíkum tungumálum,
til dæmis íslensku og kín-
versku?
Svar:
Orðin mamma og pabbi teljast til
hjalorða, það er orða sem myndast
snemma í munni barna þegar þau
hjala. Rótin í orðinu mamma þekkist
í flestum indóevrópskum málum. Í
fornindversku var til orðið m sem
merkti ‘móðir’. Í sama máli merkti
mm ‘móðursystir’. Í fornpersnesku
voru til orðin mm, mma og mam í
merkingunni ‘móðir’. Bæði gríska og
latína áttu til orð af þessu tagi, grísk-
an mammí og latínan mamma sem
eins konar gæluorð fyrir ‘móðir’. Í
írsku er mam notað yfir móður og í
þýskum mállýskum er til orðið
mamme í sömu merkingu. Mamà og
momà eru notuð í litháísku og mama
í lettnesku. Af nágrannamálum eiga
færeyska og norska til orðin mamma,
hjaltneska mamm og enskar mál-
lýskur mam, svo dæmi séu tekin.
Orðið pabbi á ekki jafnmarga ætt-
ingja í öðrum málum og mamma. Í
grísku er þó að finna páppa í merk-
ingunni ‘faðir’ og í latínu bæði ppa og
pappa. Orðið er talið komið í íslensku
sem tökuorð úr latínu. Í nágranna-
málum má finna pápi í færeysku,
pape í norsku, Papa í þýsku og papa í
frönsku. Þessi hjalorð eiga það sam-
eiginlegt í indóevrópskum málum, en
einnig í orðum af ýmsum öðrum
málaættum, svo sem kínversku, að
samstöfurnar ma-, am-, pa-, ba- eru
með fyrstu hljóðum sem börn reyna
að gefa frá sér þegar þau byrja að
hjala og reyna að apa eftir hljóðum
sem þau heyra. Foreldrar hafa senni-
lega frá örófi alda haldið að barnið
væri að tala til þeirra og þannig hafa
orðið til hjalorðin yfir föður og móð-
ur.
Guðrún Kvaran prófessor, forstöðumaður
Orðabókar Háskólans.
Eru til áþreifanlegar sannanir
fyrir veru papa á Íslandi fyrir
landnám norrænna manna?
Svar:
Ritheimildir segja frá veru papa
hér á landi áður en norrænir menn
komu en að þeir hafi síðan horfið á
braut. Gallinn við ritheimildir er sá
að þær geta logið eða farið með fleip-
ur, einkum og sér í lagi þegar þær
verða til löngu eftir að atburðirnir
gerðust sem þær segja frá. „Áþreif-
anlegar heimildir – og hér á ég við
fornleifar – ljúga aftur á móti ekki
nema þær séu hreinlega falsaðar en
nokkur brögð eru að því. Á hinn bóg-
inn eru upplýsingarnar sem þær
veita okkur oftast miklu takmarkaðri
en þær sem við lesum úr ritheim-
ildum og mikill vandi er að túlka þær.
Fornleifar geta þó tekið af allan vafa
um einstök atriði þar sem ritheim-
ildir eru litlar eða ótraustar. Þetta
gæti einmitt gerst með spurninguna
um veru papa á Íslandi.
Elsta heimildin um veru papa á Ís-
landi er Íslendingabók Ara fróða frá
um 1122–1133. Þá eru liðin um það
bil 250 ár frá því að landnám nor-
rænna manna hófst (samkvæmt
hefðbundnu en ekki alveg öruggu
tímatali) og því er ekki hægt að
treysta heimildinni fyllilega. Inn-
lendar ritheimildir taka því ekki af
allan vafa um veru papa á Íslandi.
Rit keltneska klerksins Dicuils frá
byrjun 9. aldar fjallar meðal annars
um flakk guðsmanna um lönd í norðri
og setu þeirra þar. Frásögn hans hef-
ur oft verið túlkuð sem heimild um
veru papa á Íslandi en engar sann-
anir eru fyrir því að Ísland sé meðal
þeirra landa sem þar er minnst á.
Keltneskir einsetumenn voru hins
vegar áreiðanlega á Orkneyjum og
Hjaltlandi enda hafa þar fundist
fornleifar sem tengja má við þá.
Nokkur örnefni á Íslandi minna á
papa og þeirra vegna hafa menn oft
talið víst að til dæmis Papey hafi ver-
ið bústaður þeirra. Engar ritheim-
ildir eru þó um veru papa í Papey og
vel má vera að örnefnið sé aðflutt frá
Bretlandseyjum en í byggðum nor-
rænna manna þar voru papaörnefni
nokkuð algeng. Örnefni sanna því
ekkert um veru papa á Íslandi.
Talsvert hefur verið leitað að minj-
um um dvöl papa í landinu. Kristján
Eldjárn rannsakaði til dæmis bú-
setuleifar í Papey en þar fannst þó
ekkert sem benti til veru papa þar.
Ýmsar fornleifar eru þess eðlis að
þær gætu verið frá pöpum komnar.
Það gildir til dæmis um nokkrar
krossristur í manngerðum hellum á
Suðurlandi og eins um rústir nokk-
urra einfaldra mannvirkja frá land-
námstímanum en allt á þetta sér þó
aðrar og sennilegri skýringar.
Fornleifarannsóknir geta aldrei
afsannað veru papa á Íslandi en það
mætti hugsa sér að það fyndust leifar
sem bæru svo sterk einkenni að þær
sönnuðu dvöl papa hér. Engar slíkar
leifar hafa enn fundist. Þrátt fyrir
það hafa menn yfirleitt ekki séð
ástæðu til að efa að papar hafi verið
hér og treyst Íslendingabók um
þetta atriði.
Nýlega hefur þó Helgi Guðmunds-
son (í bókinni Um haf innan, Reykja-
vík 1997) sett fram þá skoðun að Ís-
lendingabók byggi frásögn sína af
pöpum á áðurnefndu riti Dicuils og
hafi túlkað það svo að þar hafi verið
rætt um Ísland þótt það sé í raun al-
veg óvíst. Ef Helgi hefur rétt fyrir
sér eru frásagnir Dicuils og Ara ekki
óháðar hvor annarri og fullyrðingar
þess síðarnefnda um papa einskis
virði. Þá höfum við engar heimildir
lengur sem tengja papa við Ísland.
Niðurstaðan er því þessi: Engar
áþreifanlegar sannanir eru fyrir veru
papa á Íslandi og full ástæða til að
efast um að þeir hafi verið hér. Á
hinn bóginn er heldur engin ástæða
til að útiloka það.
Axel Kristinsson.
Er hægt að vita hvort mann er
að dreyma?
Svar:
Í Hugleiðingum um frumspeki
varpar heimspekingurinn René
Descartes (1596–1650) fram þeirri
hugmynd að hugsanlega sé hann
bara að dreyma eða að illur andi sé
að beita hann blekkingum og að hlut-
irnir í kringum hann séu ekki til í
raun og veru.
Á seinni árum hefur Hilary
Putnam gert frásögnina af heila í fati
á tilraunastofu fræga en Putnam
hugsar sér að heilinn sé lifandi og
tengdur við tæki og haldi að hann sé
maður sem hreyfir sig. Annað nýlegt
dæmi er svo kvikmyndin Matrix.
Sú kenning að við getum ekki vitað
hvort hlutirnir í kringum okkur eru
til í raun og veru, eða hvort þeir eru í
líkingu við það sem okkur sýnist þeir
vera, er kölluð efahyggja („skeptic-
ism). Efahyggja getur verið mis-
víðtæk, allt frá því að efa um afmörk-
uð þekkingarsvið, til dæmis
þekkingu á efnisheiminum, þekkingu
á guði eða þekkingu á öðrum vits-
munaverum en manni sjálfum, til
þess að telja að þekking sé yfirleitt
ekki möguleg.
Efahyggju má rekja aftur til Forn-
Grikkja og heimspekingurinn Pyrr-
on (um 365–270 f. Kr.) er gjarnan
kallaður faðir hennar. Á seinni tím-
um hefur efahyggjan haft mikil áhrif
á það svið heimspeki sem kallast
þekkingarfræði og segja má að mik-
ilvægur þáttur í þekkingarfræði síð-
ari helmings 20. aldar hafi snúist um
möguleikann á svörum við efa-
hyggju.
Descartes var sjálfur enginn efa-
hyggjumaður þótt efahyggja sé oft
kennd við hann og jafnvel talað um
„kartesískan efa“. Eftir að hafa lýst
víðtækum efa sínum kemst hann að
þeirri niðurstöðu að honum sé óhætt
að treysta skilningarvitum sínum þar
sem algóð, alfullkomin guðleg vera
hljóti að vera til og sú leyfi ekki að
hann sé blekktur jafngjörsamlega og
upprunalegi efinn gerði ráð fyrir.
Ekki hafa allir sannfærst af rökum
Descartes og enn í dag má finna
heimspekinga sem telja að við getum
ekki vitað hvort okkur er að dreyma.
Efahyggjumaðurinn efast ekki um
það hvernig hann upplifir hlutina. Sá
sem aðhyllist efahyggju um efn-
isheiminn samsinnir því að upplifanir
hans séu eins og stólar og borð séu
til. Hann bendir hins vegar á að ef til
dæmis illur andi væri að blekkja
hann eða hann væri alltaf að dreyma
væru upplifanir hans nákvæmlega
eins og þær væru af alvöru stólum og
borðum. Og þar sem hann kemst
aldrei út fyrir sínar eigin upplifanir
sé engin leið fyrir hann að komast að
því hvort upplifanir hans endurspegli
raunveruleikann.
Ýmsir hafa sett fram rök gegn efa-
hyggju og þar ber ef til vill hæst svo-
kölluð forskilvitleg rök (e. „trans-
cendental arguments“). Slík rök
ganga út á að sýna fram á að það sem
efast er um sé nauðsynleg forsenda
einhvers sem enginn efast um.
Forskilvitleg rök eru gjarnan
kennd við heimspekinginn Immanuel
Kant (1724–1804). Kant sagði til
dæmis í Gagnrýni hreinnar skyn-
semi, að vitund okkar um eigin til-
veru í tímaröð (sem enginn ætti að
geta efast um) sé ekki möguleg nema
til komi vitund um hluti sem stað-
settir eru utan okkar í rúmi. Með
öðrum orðum hljótum við að hafa vit-
und um efnislega hluti því að annars
gætum við ekki vitað af okkur sjálf-
um sem við þó augljóslega gerum.
Forskilvitleg rök virðast því sett
fram sem beint andsvar við efa-
hyggju. Efahyggjusinninn getur ekki
efast um eigin tilvist og upplifanir og
hann samþykkir að hann hafi vitund
um sjálfan sig í ákveðinni tímaröð
(hvort sem tímaröðin er svo rétt eða
ekki). Ef það er rétt að vitund manns
um eigin tilvist feli í sér vitund um
efnislega hluti hefur efahyggja um
efnisheiminn verið hrakin þar sem
efahyggjusinninn neyðist til að við-
urkenna að hann viti af tilvist efn-
islegra hluta sem er í mótsögn við
efahyggjuna.
Margir telja þó að yfirskilvitleg
rök dugi ekki til að hrekja efahyggju.
Þeir myndu til dæmis svara rökum
Kants þannig að rétt geti verið að vit-
und um eigin tilvist í tímaröð feli í sér
að við upplifum heiminn eins og efn-
islegir hlutir séu í kringum okkur.
Það geti sagt okkur ýmislegt um
hugsun okkar en það dugi ekki til að
sýna fram á að veruleikinn sé í raun
og veru á þann veg sem við upplifum
hann.
Eitt af því sem huga þarf að þegar
efahyggju ber á góma er hvað átt er
við með því að vita. Hvaða skilyrði
þarf hugarástand mitt að uppfylla til
að hægt sé að segja að ég viti hvort
mig er að dreyma? Er eitthvað fleira
en hugarástand mitt sem þarf að
uppfylla einhver skilyrði; er um ein-
hver „ytri“ skilyrði að ræða líka? Ef
svo er, hvernig get ég vitað hvort
þessi ytri skilyrði hafa verið uppfyllt?
Ef sú krafa er til dæmis gerð að ég
geti sannað fullyrðingu með ótvíræð-
um hætti til að ég geti leyft mér að
segja að ég viti að hún sé sönn verður
niðurstaðan sú að við getum aldrei
vitað neitt utan rökfræði og stærð-
fræði. Það fyndist sumum efahygg-
jusinnum sjálfsagt rétt og eðlileg nið-
urstaða en öðrum fyndist slík
skilgreining á að vita óþarflega
þröng. Ef þessi þrönga skilgreining
ætti að standa þyrftum við til dæmis
að gjörbreyta notkun okkar á orðinu.
Við gætum ekki sagst vita hvar við
ættum heima (hvernig gætum við
sannað að okkur misminni ekki?),
hvað tærnar á okkur séu margar
(gætum við sannað að við höfum ekki
talið vitlaust?) eða jafnvel hvað við
heitum.
Niðurstaðan hér verður því sú að
við getum líklega aldrei sannað að
okkur sé ekki að dreyma þannig að
bókstaflega óhugsandi sé að það gæti
reynst rangt. Hins vegar má vel vera
að við getum vitað að okkur sé ekki
að dreyma.
Eyja Margrét Brynjarsdóttir, stundakenn-
ari í heimspeki við Háskóla Íslands.
Er hægt að vita hvort
mann er að dreyma?
Í liðinni viku fjallaði Vísindavefurinn um
hvort hvítt og svart séu litir, hversu miklu
þyngri rafhlaða er þegar hún er fullhlaðin heldur en þegar hún er
tóm, hvert sé upphaf algebru, hvaða frumulíffæri eru í lifrarfrumum
og hvers vegna hægt sé að létta átak með blökkum. Einnig var
sagt frá því hvað sefítar eru, hvort maður sé léttari í flugvél eða við
sjávarmál og hver frummerking nafnorðsins ‘synd’ sé, svo fátt eitt
sé nefnt.
VÍSINDI