Morgunblaðið - 12.07.2001, Blaðsíða 32

LISTIR
32 FIMMTUDAGUR 12. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
DIABOLUS, risastór hljóðpípu-
gangur Finnboga Péturssonar, vakti
verðskuldaða athygli í Kastalagörð-
unum í Feneyjum þar sem þjóðaskál-
arnir á Tvíæringnum eru staðsettir.
Löngu fyrir opinbera opnun þessarar
elstu myndlistarvöku heims hafði
myndast biðröð af forvitnum gestum
framan við íslenska skálann og vildi
hver sem vettlingi gat valdið ganga
inn í þetta dularfulla smíðisverk, sem
virkar sem risastór orgelpípa, til að
kanna leyndardóma þess. Sextán
metra langur, ferhyrndur gangurinn
sem mjókkar eftir því sem innar
dregur fylltist af fólki sem lét það
ekki á sig fá þótt að því væri þrengt
innst í þessari risastóru hljóðveitu.
Diabolus in musica er latneskt
heiti yfir djöfullegan hljóm, sem svo
var kallaður af því hann þótti of stríð-
ur og erfiður til að vera kirkjunni
þóknanlegur. Það er reyndar merki-
legt að lýsingarorðið djöfullegur á ís-
lensku þýðir jafnframt erfiður. Um
er að ræða tónbil þriggja heiltóna
sem jafnan kallast tritonus, eða
stækkuð ferund – stökk frá f til h, eða
h til f – sem kirkjunnar menn á mið-
öldum töldu einkenna söngstíl heið-
ingja og fengu þar af leiðandi bann-
aðan í hinum kristna heimi sem
skollabragð. Þennan hljóm lætur
Finnbogi óma í viðargöngum sínum
með tveim ólíkum tónum sem tvinn-
ast saman. Annar er 61,8 hz og kem-
ur úr hátalara sem falinn er undir
ganginum. Hinn tónninn er 44,8 hz og
stafar af brigðulum loftblæstri eftir
ganginum. Saman mynda tónarnir
þrúgandi 17 hz skruðningsbylgju
sem virðist magnast, þyngjast eftir
því sem innar kemur.
Hugmyndin að verkinu hittir ná-
kvæmar í mark en virðist við fyrstu
sýn. Finnbogi finnur Diabolus sínum
ekki einungis verðugan stað í heima-
landi kaþólsku kirkjunnar sem bann-
aði hann í öndverðu heldur jafnframt
í heimaborg óperunnar, þar sem bel
canto – hinn fagri söngur – á uppruna
sinn að rekja til feneyskrar barokk-
óperu Monteverdis, Cavallis og Vi-
valdis. Andstætt mjúkum hljómum
hins ítalska söngstíls minna drunga-
legar drunurnar í göngum Finnboga
á fimmundarbassa íslensks tvísöngs;
hið heiðna söngform sem varðveittist
í íslenskum sveitum þótt því væri út-
hýst úr evrópskri sönglist nær allt
síðasta árþúsundið.
Sem listaverk fellur Diabolus af-
arvel inn í heildarsamhengið í Kast-
alagörðunum og sver sig í ætt við
ýmsar aðrar tilraunir á svæðinu. Til
dæmis nemur og endurvarpar hljóð-
verk Svíanna Leif Elggren og Carl
Mikael von Hausswolff í norræna
skálanum samsafni af öllum útvarps-
bylgjum á svæðinu, og verk lista-
mannahópsins Granular=Synthesis í
austurríska skálanum tekur skilning-
arvit gesta með trompi, meðal annars
með mjög ágengu hljóð- og litvarpi.
Verk Finnboga er þó mun áþreifan-
legra og atkvæðameira sem mynd-
listarverk því það er listilega smíðað
úr bráðfallegum og áferðarríkum
panelviði.
Við uppsetningu þessa sextán
metra langa rana sem gengur eins og
vélinda inn í Íslenska skálann og
byrgir fyrir innganginn inn í hann –
tveggja metra hár og tveggja og hálfs
metra breiður yst, en aðeins hálfs
metra breiður innst – naut Finnbogi
dyggrar aðstoðar kollega sinna,
þeirra Þórs Vigfússonar og Daníels
Magnússonar. Frágangurinn, sem
skiptir svo miklu máli, ber tíu daga
þrotlausri vinnu þremenninganna
fagurt vitni. Hverri plötu og hverri
skrúfu er fyrir komið með slíkri natni
að ekki minnir á annað meir en risa-
stórt hljóðfæri, sem Diabolus er í
reynd. Það var því ekki furða þótt
raðir af forvitnum gestum mynduð-
ust framan við verkið áður en það var
opinberlega opnað. Upplifunin var
ekki ósvipuð því að standa í fornum
bæjargöngum og horfa á ljósið koma,
eins og það hét í húsganginum gamla.
Munurinn er þó sá að í Diabolus
Finnboga Péturssonar er það hljóðið
sem kemur langt og mjótt.
En hvernig skyldi svo hafa tekist
til með kynningu á þessu glæsilega
verki? Það verður að segjast að líkt
og fyrri daginn var illa staðið að opn-
un og almennri kynningu í Feneyj-
um. Ekki er beinlínis við neinn ákveð-
inn framkvæmdaraðila að sakast
heldur verður að skrifa vandræða-
ganginn og skortinn á fagmennsku á
íslenska listkerfið í heild. Eins og
margoft hefur verið getið er mynd-
listarkerfi okkar komið að fótum
fram vegna dæmalauss upplýsinga-
skorts, áhugaleysis hlutaðeigandi
framkvæmdaraðila á samtímalist, og
þekkingarleysis þeirra á vestrænu
listkerfi í stóru og smáu.
Miðað við fagmennsku þá sem
hvarvetna blasti við í opnunar- og
kynningarstarfi þjóðaskálanna í
Kastalagörðum – mun fátækari þjóð-
ir, svo sem þær austurevrópsku,
stóðu sig snöggtum betur en við –
skortir okkur Íslendinga allt sam-
ræmt átak. Það er greinilegt að ein-
hæft val á sýningastjórum – einungis
tvö söfn, Listasafn Reykjavík og
Listasafn Íslands, hafa af einhverjum
óskiljanlegum ástæðum getað einok-
að málefni Feneyjabíennalsins frá
upphafi vega – gerir allt skipulag
þessa merka viðburðar að þurr-
pumpulegri og staðlaðri rútínu. Eng-
in önnur þjóð skipar málum sínum
með svo forpokuðum hætti. Allar
ráða þær nýjan og óháðan sýningar-
stjóra í hvert eitt sinn, enda er ekkert
eins hættulegt framgangi samtíma-
listar og embættiskennd, ábyrgðar-
lítil sjálfvirkni á borð við þá sem hing-
að til hefur hrjáð þetta mikilvæga
listkynningarstarf.
Við megum ekki gleyma að þjóða-
skálarnir í Kastalagörðunum sæta nú
vaxandi gagnrýni af hálfu þeirra
þjóða sem ekki komast þar að. Þær
líta á skálana þrjátíu sem leifar af úr-
eltu og óafsakanlegu herraþjóðakerfi
sem verði að afnema hið fyrsta. Það
hlýtur að vera vatn á myllu gagnrýni
þeirra hve slælega við Íslendingar
stöndum okkur sem ein af þessum
meintu forréttindaþjóðum. Og samt
þarf svo sáralítið til að hafa enda-
skipti á hlutunum.
Opin og hispurslaus umræða um
veilur íslenska listkerfisins, og átak í
upplýsingastreymi um samtímalist –
meðal annars til að útrýma landlæg-
um fordómum gagnvart henni –
mundu strax hreinsa andrúmsloftið
og veita opinberum aðilum mun skil-
merkilegri yfirsýn yfir þróun og
stöðu samtímalistar á Vesturlöndum.
En án hreinskiptinnar þátttöku lista-
manna og listfrömuða af öllum toga í
slíkri gagnrýni á úreltum starfshátt-
um og afturhaldssamri afstöðu, eig-
um við enga möguleika á að skipa
okkur á bekk með öðrum Evrópu-
þjóðum. Hversu góða listamenn sem
við eignumst – og þeir eru þegar ófáir
eins og dæmin sanna – þá kemur það
fyrir lítið ef við erum ófærir um að
meta þá að verðleikum eða koma list
þeirra sómasamlega á framfæri.
MYNDLIST
Í s l a n d s s k á l i n n í
F e n e y j u m
Til 4. nóvember. Opið þriðjudaga til
sunnudaga frá kl. 10 - 18, en laug-
ardaga frá kl. 10 - 22.
HLJÓÐVERK/TRÉVERK
FINNBOGI PÉTURSSON
Þar sem hljóðið
kemur langt og mjótt
Halldór Björn Runólfsson
Ljósmynd/Jón Óskar
Finnski galleristinn og listfrömuðurinn Krista Mikkola innst í Diabolus
Finnboga Péturssonar í Feneyjum.
Ljósmynd/Jón Óskar
Blómarósirnar Eva og Adele voru frá sér numdar yfir Diabolus Finnboga.
Morgunblaðið/Halldór B. Runólfsson
Ónefnd listakona reynir að gera
sér mat úr bláhvítum Íslands-
skálanum í Feneyjum.
Morgunblaðið/Halldór B. Runólfsson
Hin lýtalækningaglaða Orlan lét
sig ekki vanta með hornin sín.
Á FYRRI öldum voru hljóðfæri
tengd ákveðnum athöfnum manna
og voru lúðrar tákn fyrir hernað og
dómsdag, tréblásturshljóðfæri fyrir
undirheima, orgel fyrir trúarathafn-
ir og strengjahljóðfæri, ásamt síðar
tréblásturshljóðfærum, fyrir dans.
Ekki þótti framan af viðeigandi að
kórar syngju annað en trúarlega
tónlist og að því leyti til var madri-
galinn brot á þeirri reglu, því við-
fangsefnið var nær ávallt ástin.
Þessi viðmið eru í raun enn í gildi,
þó með margvíslegum víxlunum sem
m.a. koma oft fram á kirkjutónleik-
um þar sem veraldleg tónlist hefur
fengið aðgang, án þess að hneyksla.
Á Sumartónleikunum við orgelið
sem haldnir voru í Hallgrímskirkju
s.l. sunnudagskvöld var efnisskránni
skipt á milli tveggja kirkjulegra org-
elverka og tveggja veraldlegra
verka en þar kom fram ungur org-
elleikari, Iain Farrington, sem
óhætt ar að fullyrða að eigi eftir að
láta heyra til sín svo um munar.
Tónleikarnir hófust á tveimur
verkhlutum úr orgelsinfóníunum
eftir franska orgelsnillinginn Charl-
es-Marie-Jean-Albert Widor, sá
fyrri Allegro úr 6. orgelsinfóníunni
og sá síðari Andante sostenuto úr
gotnesku orgelsinfóníunni. Allegro-
kaflinn er reisuleg tónlist, gegnum-
samið tilbrigðaverk er var leikið
með miklum tilþrifum og strax ljóst
að Iain Farrington er hörkugóður
orgelleikari. Seinni kaflinn, Andante
Sostenuto, var einhvern veginn ut-
angátta og ekki í samhengi við það
sem á undan var, að ekki sé talað um
þriðja verkið á tónleikunum, sem
var Passakaglia úr óperunni Lafði
Makbeð frá Minsk eftir Shostako-
vitsj er fjallar um angist lafðinnar,
eftir að hafa myrt tengdaföður sinn,
frekar ókirkjulegt efni. Tónverkið
hefst á stórbrotnum angistarfullum
ómstreitum en við tekur hefðbundin
kynning á bassastefinu og þar eftir
fylgja tilbrigðin, margbrotin að
gerð, er voru einstaklega vel leikin
með margvíslegum litbrigðum org-
elsins.
Annar fíngerður milliþáttur, Lied,
úr 24 þátta smáverkasafni eftir Lou-
is Voerne kom eins og þruma úr
heiðskíru lofti, því meginstef þessa
þáttar er hvað tónskipan snertir
eins og upphafið að lagi Páls Ísólfs-
sonar um litlu Gunnu og litla Jón.
Eftir þetta fallega smáverk Viernes
voru Myndir á sýningu eftir Mus-
sorgskí lokaviðfangsefni tón-
leikanna. Myndir á sýningu er samið
fyrir píanó svo að ekki er fjarri að
útfæra það fyrir orgel, sem í þessu
tilfelli átti margt skylt með hljóm-
sveitarútfærslu Ravels, hvað snertir
raddskipan, sem var sérlega
skemmtilega útfærð. Göngustefið
sem tengir saman nokkra mynd-
kafla verksins var í upphafi helst til
of hratt. Fyrsta myndin, dvergurinn
Gnomus, gaf tóninn um hversu vel
má ná fram margvíslegum blæbrigð-
um, sem hér voru notuð til að túlka
sérkennilegar hreyfingar hins haltr-
andi dvergs. Gamla höllin var fallega
mótuð og í kaflanum um Krakkana á
götunni sýndi orgelleikarinn „pían-
istísk“ tilþrif en strax á eftir fylgdi
Bydlo, einhver undarlegasta tón-
túlkun Mussorgskís, þar sem uxa-
kerran með hinum undarlega vagn-
stjóra ekur fram hjá og hverfur á
bak við hæðirnar. Þarna var orgelið
áhrifamikið í hljóman. Ballett hænu-
unganna í eggjunum var skemmti-
lega útfærður en myndin af auð-
manninum Samuel Goldenberg og
smjaðraranum Schmuyle var ekki
eins sannfærandi og í hljómsveitar-
útfærslunni, þar sem smjaðurs-tafs-
ið hjá Schmuyle var túlkað með
trompettleik. Á markaðstorginu í
Limoges var merkilegt hversu
píanóstíll verksins hljómaði vel og
auðheyrt að Iain Farrington er leik-
inn hljómborðsleikari. Lýsingin á
katakombunum og hvernig Mus-
sorgskí tengir göngustefin við þenn-
an drungalega kafla er gott dæmi
um dramatíska tilfinningu þessa
sérstæða listamanns. Einn viða-
mesti kafli verksins er tónlýsingin á
kofa galdranornarinnar Baba-Yaga
en verkinu lýkur á myndinni af stóru
hliðunum að Kænugarði, með stóru
hljómdimmu klukkunum sem borgin
var fræg fyrir á fyrri tíð. það þarf
fátt eitt að segja annað en að leik-
urinn hjá Iain Farrington var hreint
út sagt frábær. Tækni hans sem
orgelleikara er óumdeilanleg og
túlkun hans og útfærsla á meistara-
verki Mussorgskís var ótrúlega
glæsileg.
TÓNLIST
H a l l g r í m s k i r k j a
Iain Farrington lék verk
eftir Widor, Shostakovitsj,
Vierne og Mussorgskí.
Sunnudagurinn 8. júlí, 2001.
ORGELTÓNLEIKAR
Ótrúlega glæsilegur Mussorgskí
Jón Ásgeirsson