Morgunblaðið - 12.07.2001, Blaðsíða 42

UMRÆÐAN
42 FIMMTUDAGUR 12. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Í EVRÓPUFERÐ
sinni fyrr í sumar
reyndi George W.
Bush, forseti Banda-
ríkjanna, að sannfæra
leiðtoga í álfunni um
gildi gagneldflauga-
kerfis til þess að
tryggja frið í heiminum.
Gagneldflaugakerfi
þetta, sem til skamms
tíma var einungis hugs-
að til varnar Bandaríkj-
unum, hefur í meðför-
um Bush-stjórnarinnar
tapað sínu þjóðlega eðli
og þar á bæ segja menn
kerfið geta nýst banda-
mönnum Bandaríkj-
anna. En væntanlega ekki án endur-
gjalds af einhverju tagi.
Hugmyndin um gagneldflauga-
kerfi er ekki ný af nálinni. Forverar
Bush á forsetastóli hafa haldið henni
á lofti sl. tvo áratugi. Enginn af jafn
miklum ákafa og Ronald Reagan,
sem feðraði stjörnu-
stríðsáætlunina svo-
kölluðu á níunda ára-
tuginum. En margt
hefur breyst frá því að
Reagan sat á forseta-
stóli í Hvíta húsinu. Lok
kalda stríðsins hafa
skapað nýjar og um
margt flóknar aðstæður
í samskiptum ríkja.
Gereyðing af völdum
kjarnorkuvopna er
góðu heilli ekki lengur
mesta ógnin við frið á
jörðinni. Því verður að
spyrja: Hvaða nauðsyn
knýr stjórnvöld í
Bandaríkjunum til þess
að setja gagneldflaugakerfið aftur á
dagskrá alþjóðastjórnmálanna? Lít-
um á staðreyndir málsins.
Um aðsteðjandi hættur
Bandaríkjastjórn heldur því fram
að hún verði að búa yfir hernaðar-
legri getu til þess að svara hugsan-
legum eldflaugaárásum frá hættuleg-
um einræðisríkjum, svokölluðum
utangarðsríkjum, eins og Norður-
Kóreu, Íran og Írak. Bent hefur verið
á að margt bendi til þess að hættan
sem Bandaríkjunum stafi af þessum
ríkjum sé stórkostlega ofmetin. Sem
dæmi má nefna að stjórnvöld í N-
Kóreu hétu því fyrr á þessu ári að
hætta tilraunum með kjarnorkuvopn
í skiptum fyrir efnahagsaðstoð. Sú
yfirlýsing markaði tímamót í sögu
Norður-Kóreu en þar hefur langvar-
andi hungursneyð, sem rekja má
beint til stjórnarhátta í landinu, geis-
að um árabil.
Gagneld-
flaugakerfi –
til hvers?
Þórunn
Sveinbjarnardóttir
Ógnarjafnvægi
Ekkert bendir til
þess, segir Þórunn
Sveinbjarnardóttir,
að slíkt kerfi efli
öryggi og stöðugleika í
heiminum og dragi úr
hættunni á ófriði.
SVO bregðast kross-
tré sem önnur tré.
Krabbameinsfélagið
hefur selt hlutafélagi
aðgang að Krabba-
meinsskránni til þess
að það geti samtengt
skrána og ættfræði-
gagnagrunn sinn og bú-
ið til ættartöl fyrir alla
sem hafa fengið
krabbamein. Með þess-
um ættartölum eða fjöl-
skylduskrám á að fá
upplýsingar, búa til
þekkingu sem fyrirtæk-
ið ætlar að hagnast á.
Krabbameinsfélagið
hefur þannig brugðist
trúnaði við sjúklingana og þá sem
lagt hafa til gögn í Krabbameins-
skrána í trausti þess að þau yrðu ein-
göngu notuð í vísindalegum tilgangi,
en hvorki til að félagið seldi þau til að
afla viðbótartekna né til þess að óvið-
komandi fyrirtæki fengi upplýsing-
arnar í hendur til þess að græða á
þeim og samnýta þær með öðrum
gögnum sínum.
Krabbameinsfélagið hefur hingað
til notið almenns trausts og velvilja
sem hefur komið fram í miklum
frjálsum framlögum og fjárveitingum
frá ríkinu. Þetta fé, ásamt styrkjum
frá ýmsum rannsóknasjóðum, hefur
m.a. verið notað til að koma Krabba-
meinsskránni á fót og reka hana. Má
því með nokkrum sanni segja að
félagið sé búið að tvíselja skrána með
þeim samningi sem það nú hefur gert
við Íslenska erfðagreiningu. Samn-
ingaumleitanir félagsins og fyrirtæk-
isins munu hafa staðið á þriðja ár,
enda bera reglur félagsins frá því í
júlí 1999 þess merki, sbr. hér á eftir.
Óheimilt að selja aðgang
að Krabbameinsskránni
Skipuleg skráning krabbameina á
vegum Krabbameinsskrár Krabba-
meinsfélags Íslands hófst árið 1955
og munu nú vera skráðir rúmlega
30.000 Íslendingar, þar af um 7.000
sem enn eru á lífi.
Allgóð sátt hefur ríkt um Krabba-
meinsskrána til þessa þó að gögnum í
hana hafi verið safnað frá sjúkrahús-
um, aðallega frá lífsýnum á Rann-
sókastofu Háskólans við Barónsstíg,
og úr dánarvottorðum án samþykkis
eða vitundar sjúklinga og aðstand-
enda þeirra. Þessari sátt reyndu for-
mælendur miðlægs gagnagrunns á
heilbrigðissviði að raska með því að
vísa til Krabbameinsskrárinnar til að
réttlæta yfirgang sinn við að ná gögn-
um um alla sjúkdóma Íslendinga.
Forsenda þessarar sáttar var auðvit-
að það traust sem Krabbameinsfélag-
ið naut, en hefur nú fyrirgert með áð-
ur nefndum samningi og raunar
þegar rofið með ofangreindum
reglum sem ekki hafa farið hátt, þó
að þær megi finna á heimasíðu félags-
ins. Í samningi milli Krabbameins-
félagsins og landlæknisembættisins
frá 16. sept. 1998 segir að upplýsing-
ar sem Krabbameinsfélagið fái til að
gera Krabbameinsskrána séu trún-
aðarupplýsingar, í vörslu lækna og
heilbrigðisstofnana.
Samkvæmt því er
Krabbameinsfélaginu
óheimilt að selja öðrum
aðgang að Krabba-
meinsskránni.
Krabbameinsfélagið
selur aðgang
Tæpu ári eftir að
samningurinn við land-
lækni var gerður setti
Krabbameinsfélag Ís-
lands sér eigin reglur
sem m.a. virðast miða
að því að réttlæta sölu á
aðgangi að Krabba-
meinsskránni og af-
hendingu gagna úr
henni. Í þessum reglum segir:
„Krabbameinsfélag Íslands hagnýtir
upplýsingar úr Krabbameinsskránni
í þágu vísindarannsókna, heilsugæslu
og almenns starfs félagsins en gætir
þess, eins og við getur átt, að ein-
staklingseinkenni komist ekki í hend-
ur óviðkomandi aðila… Upplýsingar
úr skránni, sem gefa til kynna um
hvaða einstakling er að ræða, má alls
ekki afhenda nema með samþykki
Tölvunefndar, Vísindasiðanefndar og
vísindaráðs Krabbameinsfélagsins.“
Enn fremur segir í reglunum:
„Krabbameinsskráin áskilur sér rétt
til að semja um takmarkanir á af-
hendingu persónugreinanlegra upp-
lýsinga ef umsækjendur eru starfs-
menn líftæknifyrirtækja eða
samstarfsmenn slíkra fyrirtækja um
viðkomandi verkefni. Í stað beinnar
afhendingar getur komið samvinna
um úrvinnslu, þannig að Krabba-
meinsskráin taki að sér ákveðinn
hluta verksins.“ Og loks „Krabba-
meinsskránni ber að taka greiðslu
fyrir afhendingu og úrvinnslu gagna
samkvæmt sérstakri gjaldskrá.“
Marklaus dulkóðun
Hvað sem líður reglum sem
Krabbameinsfélag Íslands hefur sett
sér sjálft breytir það ekki skyldum
félagsins til að halda trúnað við þá
sem á skrám þess standa.
Þrátt fyrir skýringar talsmanna
Krabbameinsfélagsins á því hvernig
upplýsingarnar verði fluttar til fyr-
irtækisins er ljóst að verið er að mis-
nota upplýsingar um einstaklinga
sem eru í Krabbameinsskránni og að
í raun er verið að svíkjast að fólki sem
hefur sagt sig úr miðlægum gagna-
grunni á heilbrigðissviði. Dulkóðun í
sambandi við þennan flutning er jafn-
marklaus og við flutning sjúkraskráa
í gagnagrunninn.
Hingað til hafa upplýsingar úr
Krabbameinsskránni nær eingöngu
verið notaðar til vísindalegra rann-
sókna, svo vitað sé. Nú bregður hins
vegar svo við að Krabbameinsfélagið
gerir samning um að selja fyrirtæki,
sem fyrst og fremst er rekið í hagn-
aðarskyni, upplýsingar úr Krabba-
meinsskránni. Slíkt er tvöföld mis-
notkun upplýsinganna. Gera má ráð
fyrir að margir sem í skránni eru vilji
ekki láta nota upplýsingar um sig til
fjáröflunar og enn síður að þeir hinir
sömu vilji að upplýsingar um þá verði
seldar og afhentar fyrirtæki sem ætl-
ar að nota þær til að græða á þeim,
sérstaklega ekki þeir sem þegar hafa
sagt sig úr miðlægum gagnagrunni á
heilbrigðissviði.
Úrsögn úr gagnagrunninum
og Krabbameinsskránni
Það er ljóst að verið er að misnota
gögn um sjúklinga sem söluvöru og
að trúnaður læknis og sjúklings er
rofinn eins og gert var með lögum um
miðlægan gagnagrunn á heilbrigðis-
sviði og eins og Krabbameinsfélagið
hefur nú því miður gert. Það virðist
því nauðsynlegt fyrir þá sem vilja að
trúnaður sé haldinn að segja sig og
aðstandendur sína ekki aðeins úr
miðlægum gagnagrunni á heilbrigð-
issviði, heldur einnig úr Krabba-
meinsskránni.
Krabbameins-
félagið bregst
trúnaði
Tómas
Helgason
Höfundur er prófessor, dr. med.
Trúnaður
Krabbameinsfélagið
hefur nú, því miður,
segir Tómas Helgason,
rofið trúnað við
sjúklinga eins og gert
var með lögum um
miðlægan gagnagrunn
á heilbrigðissviði.
UMRÆÐAN um
framtíð innanlands-
flugsins hefur að und-
anförnu legið niðri eftir
fjörug skoðanaskipti í
tengslum við atkvæða-
greiðsluna um framtíð
Vatnsmýrarvallarins í
mars sl. Þegar drög að
nýju aðalskipulagi
Reykjavíkur voru síðan
kynnt á dögunum fór
umræðan eðlilega aftur
af stað.
Ólík sjónarmið
Samtökin um betri
byggð og Hollvinir
flugvallarins eru þau
samtök sem mest hafa látið sig flug-
vallarmálið varða og eftir kynn-
inguna á aðalskipulagsdrögunum
stóð ekki á viðbrögðum talsmanna
hvorra tveggju samtakanna. Í kjöl-
far þeirra yfirlýsinga lét ég hafa það
eftir mér í Fréttablaðinu að ég teldi
enn sem fyrr að lausn í deilunni um
Reykjarvíkurflugvöll væri að finna á
uppfyllingum í Skerjafirði. Aðspurð-
ur hvort vilji væri innan borgar-
stjórnarmeirihlutans fyrir að viðra
slíkar hugmyndir í viðræðum við
samgönguyfirvöld taldi ég að sjálf-
sögðu að í slíkum viðræðum ætti að
sýna á öll möguleg spil til lausnar
deilunni. Það má vera að fyrirsögn
fréttarinnar hafi gefið það tilefni að
kollegi minn og formaður skipulags-
og byggingarnefndar svarar því til
að Löngusker komi ekki til greina og
að í framtíðinni fari flugvöllurinn til
Keflavíkur. Það má því með nokkr-
um sanni segja að þeir séu fljótir að
hnýtast hnútarnir þeg-
ar umræðan um flug-
völlinn fer af stað. Erf-
iðar deilur þróast
oftast með þeim hætti
að deiluaðilar „grafa
sig niður“ og togast síð-
an áfram á um deilu-
efnið. Niðurstaðan er
oft sú að sá sterkari
vinnur. Það getur ekki
verið sú niðurstaða
sem við viljum sjá í
flugvallarmálinu að
annar aðilinn, sem eins
og hinn hefur mikið til
síns máls, verði undir í
þessu mikilvæga skipu-
lags- og samgöngumáli.
Við eigum frekar að svífa yfir í þessu
máli heldur en að grafa okkur niður.
Sjónarmiðin þarf að sætta og þau er
hægt að sætta.
Nokkrar staðreyndir
Þótt margt sé óráðið um framtíð
innanlandsflugsins er sumt þegar
ákveðið. Í núgildandi aðalskipulagi
Reykjavíkur 1996–2016 er gert ráð
fyrir því að norðaustur–suðvestur
flugbrautin verði lögð niður og æf-
inga-, kennslu- og einkaflugi verði
fundinn annar staður í nágrenni höf-
uðborgarinnar. Það liggur því fyrir
að leggja þarf nýjan flugvöll fyrir
æfinga-, kennslu- og einkaflug. Það
þarf að byggja flugstöð fyrir innan-
landsflugið hvar sem það verður.
Leggja þarf flugbrautir annars stað-
ar en í Vatnsmýri eða í Keflavík og
byggja þarf flugstöð fyrir innan-
landsflugið hvar sem það verður. Ef
flugvöllurinn verður áfram í Vatns-
mýrinni þarf hvort sem er nýja flug-
stöð og ef flugvöllurinn fer til Kefla-
víkur þarf hvort sem er að byggja
nýja flugstöð. Af þessu má sjá að
framkvæmdir um nýjar flugbrautir
og nýja flugstöð liggja fyrir. Þess
vegna er svo mikilvægt að vel takist
til með val á staðsetningu.
Landfyllingar
Í drögum að nýju aðalskipulagi
Reykjavíkur eru gerðar tillögur um
íbúðabyggð á landfyllingum, bæði
við Eiðsgranda og í Gufunesi.
Reykjavíkurhöfn hefur verið mikill
frumkvöðull í landfyllingum og má
segja að hugmyndir um íbúðabyggð
á landfyllingum byggist á góðri
reynslu hafnarinnar á þessu sviði.
Með sömu rökum eigum við að hefja
landfyllingar fyrir flugvöll. Landfyll-
ing tengd flugvelli getur verið ódýr-
ari en landfylling sem bera á þétta
byggð þar sem jaðarsvæði milli flug-
brautanna annars vegar og brim-
garðanna hins vegar getur verið fyll-
ingarefni sem grefst upp við
uppbyggingu nýrra hverfa. Einnig
væri skynsamlegt að nýta efni úr
fyrirhuguðum jarðgöngum Skóla-
vörðuholts og Öskjuhlíðar við gerð
flugbrautanna. Þegar við berum
saman þróun skipahafnar í Reykja-
vík annars vegar og flughafnar í
Reykjavík hins vegar sést hvað flug-
höfnin hefur verið í mikilli kreppu á
meðan skipahöfnin hefur vaxið og
dafnað enda hafa verið sköpuð skil-
yrði til þess. Slík skilyrði þarf líka að
skapa fyrir flughöfn og það verður
helst gert með landfyllingum.
Rothögg að flytja innanlands-
flugið til Keflavíkur
Í hnotskurn snýst deilan um
Reykjavíkurflugvöll milli þeirra sem
flugvöllurinn veldur óþægindum og
þeirra sem nota flugvöllinn. Hávaða-
mengun í miðbæ Reykjavíkur vegna
flugvallarins er veruleg auk þess
sem fluglína yfir æðstu stjórnsýslu
landsins er ábyrgðarlaus. Umgengn-
in á flugvallarsvæðinu hefur verið til
skammar og því hefur þetta svæði
verið eins og sár í umhverfi Reykja-
víkur áratugum saman og það ekk-
ert smásár. Af skipulagsástæðum er
líka mikilvægt að önnur starfsemi fái
aukið rými á þessu svæði. En skipu-
lagsmál eru í eðli sínu flókin og
margbrotin og það er líka mikilvægt
skipulagsmál að hafa flugvöll í höf-
uðborginni. Það vita þeir sem nota
flugvöllinn að það sér fólk þegar það
hugsar um tengingu milli höfuðborg-
ar og landsbyggðar. Það er mín
skoðun að ef miðstöð innanlands-
flugsins flyst til Keflavíkur muni það
verða rothögg fyrir íslenskt innan-
landsflug. Ef fólk vill finna lausn á
flugvallarmálinu þarf að jafna
ágreininginn milli andstæðra fylk-
inga. Það verður ekki gert með því
að slá jafnóðum út af borðinu hug-
myndir sem eru fyllilega raunhæfar
og sætta sjónarmið beggja.
Svífum yfir í stað þess
að grafa okkur niður
Óskar
Bergsson
Reykjavíkurflugvöllur
Ef fólk vill finna lausn
á flugvallarmálinu,
segir Óskar Bergsson,
þarf að jafna ágrein-
inginn milli andstæðra
fylkinga.
Höfundur er varaformaður
skipulags- og byggingarnefndar
Reykjavíkur.