Morgunblaðið - 18.10.2001, Blaðsíða 52

MINNINGAR
52 FIMMTUDAGUR 18. OKTÓBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Í Morgunblaðinu
laugardaginn 13.
október sl. var sagt
frá niðurstöðum á ör-
verumælingum á ís í
ísgerðarvélum sem
gerðar voru á lang-
flestum sölustöðum í
Reykjavík. Það var
Heilbrigðiseftirlit
Reykjavíkur sem
gerði þessa rannsókn
sem byggðist á ör-
fræðilegu mati.
Niðurstöður rann-
sóknarinnar voru afar
slakar og reyndust
53% sýnanna ófull-
nægjandi, 25% fengu
athugasemd en aðeins 22% voru
fullnægjandi. Auk þess sem heild-
argerlafjöldi fór allt of oft yfir
leyfileg viðmiðunarmörk var kólí-
gerlafjöldi of mikill í mörgum sýn-
anna. Fram kom að helstu ástæður
þessa megi rekja til ófullnægjandi
kælingar á ísblöndum, endurnýt-
ingar hennar, ófullnægjandi þrifa
á ísvélinni og óþrifnaðar starfs-
fólks. Það kom jafnframt fram að
meðan á þessari úttekt stóð lagað-
ist ástandið verulega hjá flestum
og er það vel. Viðbrögð Heilbrigð-
iseftirlits Reykjavíkur í framhaldi
af þessari gagnlegu úttekt valda
hins vegar vonbrigðum.
Ekki má birta nöfn staða
Í fyrsta lagi hafnar Heilbrigð-
iseftirlitið að upplýsa neytendur
um hvaða sölustaðir eiga hér hlut
að máli. Rök fyrir þessu eru þau
að lög um mengunarvarnir og holl-
ustuhætti kveði á um að eftirlits-
aðilar skuli verndaðir og þá vænt-
anlega fyrir nafnbirtingu. Einnig
að íssalan sé yfirleitt lítið brot af
starfsemi þessara staða og ef gefið
væri upp hvaða staðir þetta eru
gæti það skaðað aðra starfsemi
sölustaðanna.
Um þessa röksemdarfærslu má
segja margt en eftirfarandi er látið
duga. Í fyrra lét Hollustuvernd
ríkisins heilbrigðiseftirlit sveitar-
félaga mæla hitastig í
kælum verslana og
kannahreinlæti hjá
ýmsum matvælafram-
leiðendum. Hollustu-
vernd ríkisins hafnaði
hins vegar að birta
niðurstöður fyrir
hvert einstakt fyrir-
tæki. Fréttastofa
Stöðvar 2 kærði þessa
ákvörðun og ákvað
Hollustuvernd þá að
birta þessar upplýs-
ingar, þannig að ekki
var verndin gagnvart
fyrirtækjum metin
mikils á þeim bæ. Við
hljótum líka að spyrja
hvar neytendaverndin sé og hvort
ekki sé eðlilegt að tryggja mögu-
leika neytenda til að sniðganga
staði sem hafa orðið uppvísir að
sóðaskap.
Hvað varðar að íssala sé aðeins
brot af annarri sölustarfsemi þá er
eflaust mikið til í því. Neytenda-
samtökin minna þó á að sölustaður
sem selur ís úr vélum auk annarra
vara (aðallega matvara), er rekinn
af sama aðilanum og það er full
ástæða fyrir neytendur að ætla að
ef sóðaskapur sé látinn viðgangast
varðandi ígerðarvélina, sé sóða-
skapur einnig hvað varðar aðra
hluti sölustarfseminnar. Þessa
vegna hljóta upplýsingar um hvaða
staðir fullnægja ekki reglum um
hreinlæti að skipta miklu máli fyr-
ir neytendur. Einnig hljóta þeir
sölustaðir sem hafa hreinlæti í lagi
að eiga kröfu á að upplýst sé um
þetta, ella liggja þeir undir sömu
sökum almennings og sóðarnir.
Neytendasamtökin eru ósammála
þessari túlkun Heilbrigðiseftirlits
Reykjavíkur og krefjast þess að
upplýsingar um einstaka sölustaði
séu ávallt birtar.
Á að leyfa meiri
gerlafjölda í ís?
Í öðru lagi leggur Heilbrigðis-
eftirlit Reykjavíkur til að reglur
um viðmiðunarmörk varðandi
gerlafjölda í ís verði hækkaðar frá
því sem nú er, það er að heim-
ilaður verði meiri gerlafjöldi en nú
er leyfður. Vísað er til að sam-
bærilegar reglur í Svíþjóð og Dan-
mörku heimila meiri gerlafjölda í
ís en íslenskar reglur gera.
Þetta finnst Neytendasamtökun-
um undarleg tillaga og við hljótum
að spyrja hvort það sé nægjanlegt
til að rýmka slíkar reglur að nógu
margir brjóti þær með einberum
sóðaskap. Þegar þessar reglur
voru settar töldu yfirvöld ekkert
því til fyrirstöðu að hafa þessar
reglur með þeim mörkum um
gerlafjölda sem þar eru ákveðin.
Það dugar ekki að vísa á að í
reglum í nágrannalöndum okkar
sé leyfður meiri sóðaskapur hjá
seljendum en leyfður er hér á
landi. Slík röksemdafærsla er ekki
boðleg gagnvart íslenskum neyt-
endum. Jafnframt er minnt á að
þessar reglur eru heldur ekki óyf-
irstíganlegri en svo að 25% selj-
enda standast þær með réttum
vinnubrögðum. Neytendasamtökin
hafna því að slakað sé á þessum
kröfum og vandinn verði þess í
stað leystur með nauðsynlegu
hreinlæti. Slík lausn er best fyrir
alla og raunar sjálfsögð gagnvart
neytendum sem borða jú vöruna.
Skítugur ís
Jóhannes
Gunnarsson
Íssala
Neytendasamtökin eru
ósammála þessari túlk-
un Heilbrigðiseftirlits
Reykjavíkur, segir Jó-
hannes Gunnarsson, og
krefjast þess að upplýs-
ingar um einstaka sölu-
staði séu ávallt birtar.
Höfundur er formaður
Neytendasamtakanna.
MEGINHLUT-
VERK ríkisins í at-
vinnulífinu er að skapa
frjótt umhverfi til at-
vinnurekstrar fremur
en að stunda sjálft slík-
an rekstur. Áherslur
stjórnvalda á grunn-
rannsóknir og vísinda-
menntun falla vel að
þessum viðhorfum því
að undirstöðuþekking
og þjálfun mannaflans
eru hvati allra framfara
í nútímaþjóðfélagi. Af-
urðir rannsókna eru
ekki ólíkar annarri
framleiðslu að því leyti
að velgengni á erlend-
um mörkuðum er háð nýsköpun á
heimamarkaði. Íslendingar þurfa því
að efla grunnrannsóknir og vísinda-
menntun hér á landi til að standast
harða samkeppni á hinu frjálsa
markaðstorgi alþjóðlegra vísinda-
rannsókna. Þar fer uppskera eftir því
hverju sáð er.
Góður árangur íslenskra
vísindamanna
Rannsóknir margra íslenskra vís-
indamanna eru samkeppnishæfar er-
lendis. Þetta kemur fram í birtingu á
alþjóðlegum vísindagreinum og ár-
angri í samkeppni um verkefnafé úr
erlendum rannsóknasjóðum. Slíkur
árangur næst ekki án mótframlags
úr sameiginlegum sjóðum lands-
manna. En íslenskir vísindamenn
ávaxta pundið sem varið er til rann-
sókna hérlendis af skattfé þjóðarinn-
ar með góðum árangri á alþjóðavett-
vangi. Útgjöldin hafa einnig skilað
sér undanfarin ár í fjölda nýrra
einkafyrirtækja í hátæknigeiranum
og fleiri störfum í greinum sem krefj-
ast rannsóknamenntunar. Útgjöld til
rannsókna skila sér ekki síður í
auknu menntunar- og menningar-
stigi þjóðarinnar sem verður seint
metið á hagrænan mælikvarða.
Merki þess að áherslur á vísinda-
rannsóknir séu farnar að skila ár-
angri sjást þannig víða og ekki skiptir
minnstu máli að hlutfall hátækniaf-
urða af heildarútflutningi hefur vaxið
jafnt og þétt og var um 6% árið 1999
og hafði þá fimmfaldast á áratug.
Menntun og þjálfun
ungra vísindamanna
Helsti tilgangur rannsóknanáms
og vísindaþjálfunar er að fjölga ungu
fólki með færni í sjálfstæðum vinnu-
brögðum sem nýtast á öllum sviðum
atvinnulífs og þjóðlífs. Framboð á
sérhæfðum starfskrafti er flöskuháls
í þróun einkafyrirtækja í þekkingar-
og hátækniiðnaði þar sem skortur á
rannsóknamenntuðu vinnuafli hefur
verið landlægur. Flestir íslenskir vís-
indamenn fá grunnmenntun sína í
innlendum háskólum þótt langflestir
þeirra fari utan í framhaldsnám.
Þetta hefur ótvíræða kosti, en einnig
galla sem til lengri og skemmri tíma
gæti skaðað samkeppnishæfni þjóð-
arinnar í framsæknum og rannsók-
nafrekum iðnaði. Það er mikilvægt
fyrir rannsóknir við íslenska háskóla
og íslenskt atvinnulíf að menntun vís-
indamanna fari fram á Íslandi þegar
aðstæður leyfa. Lífæð háskólarann-
sókna er þjálfun stúdenta í rann-
sóknanámi og nálægð slíkra rann-
sókna við þjóðlíf og atvinnulíf er allra
hagur. Markmið rannsóknanáms á
Íslandi verður hins vegar aldrei að
færa það allt inn í landið, heldur fyrst
og fremst að auka val stúdenta.
Sjóðir Rannsóknarráðs
Á undanförnum áratugum hafa
heildarframlög til rannsókna og þró-
unar á Íslandi aukist verulega. Þetta
stafar fyrst og fremst af auknum hlut
einkafyrirtækja. Háskólarannsóknir
á vegum hins opinbera hafa einnig
eflst, ekki síst framhaldsnám á veg-
um Háskóla Íslands og í vaxandi
mæli annarra háskóla. Sjóðir í vörslu
Rannsóknarráðs Íslands eru alls um
600 m.kr. að meðtöldum tímabundn-
um fjárveitingum til
átaksverkefna og
rekstrarkostnaði. Sjóð-
irnir nema einungis um
10% af framlögum rík-
isins til rannsókna og
þróunar. Þetta hlutfall
hefur minnkað ört sé
litið til heildarframlaga
þjóðarinnar til rann-
sókna og þróunar og
var komið niður fyrir
4% árið 1999 en var
11% árið 1986.
Þótt hlutfall sjóða
Rannsóknarráðs sé
ekki hátt er mikilvægi
þeirra ótvírætt. Úthlut-
að er úr sjóðunum í
harðri samkeppni þar sem árlegar
umsóknir um rannsóknastyrki nema
a.m.k. þrefaldri upphæð ráðstöfunar-
fjár. Við mat á umsóknum fer fram ít-
arlegt faglegt mat þar sem vísinda-
eða tæknigildi verkefna hafa mest að
segja. Mestum hluta styrkja úr Vís-
indasjóði er varið til launa aðstoðar-
manna við rannsóknir, en þeir eru
ýmist nemendur í framhaldsnámi eða
ungir vísindamenn í rannsóknanámi
og vísindaþjálfun. Sama máli gegnir
um talsverðan hluta Tæknisjóðs.
Ný úthlutunarstefna
Vísindasjóðs
Aukin áhersla á samstarf sterkra
rannsóknaeininga í vísindasamvinnu
Norðurlanda og væntanlegri 6.
rammaáætlun Evrópusambandsins
vekur upp þá spurningu hvort sjóðir
Rannsóknarráðs séu nægilega öflug-
ir til að stuðla að virkri þátttöku Ís-
lendinga í þessu vísindasamstarfi.
Svipaða sögu má segja um formlegt
vísindasamstarf við Bandaríkin og
Kanada sem er í bígerð. Þá hefur
kerfisbreyting undanfarinna ára á
launamarkaði hækkað dagvinnulaun
háskólamenntaðra starfsstétta í
þjóðfélaginu verulega. Á fimm ára
tímabili hefur ráðstöfunarfé Vísinda-
sjóðs rýrnað um 40% mælt í manná-
rum, en það bitnar nánast eingöngu á
nemum í rannsóknanámi og ungum
vísindamönnum sem þiggja daglaun
sín tímabundið úr sjóðnum. Hlið-
stæða sögu má segja af Tæknisjóði.
Rannsóknarráð Íslands hefur sam-
þykkt að reyna að bregðast við
launaþróuninni og breyttum sóknar-
færum erlendis með úthlutunar-
stefnu sjóða sinna. Í nýjum áherslum
sínum setur ráðið Vísindasjóð á odd-
inn að þessu sinni og hyggst stofna til
öndvegisstyrkja sem verða hærri en
áður hefur tíðkast í grunnrannsókn-
um hérlendis. Auk þess hefur um-
sóknaferlinu verið breytt þannig að
búast má við að meðalstyrkir hækki.
Þetta þýðir vitaskuld að styrkjum
fækkar verulega verði sama upphæð
til skiptanna. Því má eflaust deila um
þessar aðgerðir sem leysa vandann
að hluta en skapa jafnframt nýjan
skort. Til að styrkja vísindarann-
sóknir í landinu og auka enn hróður
íslenskra vísinda á alþjóðavettvangi
þarf að snúa við blaði og stórefla sam-
keppnissjóði í vörslu Rannsóknar-
ráðs. Þar sem sjóðirnir eru nánast
eina óbundna innlenda fjármagnið
sem varið er til rannsókna og þróun-
ar hérlendis þarf vogarafl þeirra að
skipta máli í heildarfjármögnun
rannsókna á Íslands.
Veðjum á vís-
indarannsóknir
Hafliði Pétur
Gíslason
Höfundur er prófessor í eðlisfræði
og formaður Rannsóknarráðs
Íslands.
Styrkir
Þótt hlutfall sjóða
Rannsóknarráðs sé ekki
hátt, segir Hafliði Pétur
Gíslason, er mikilvægi
þeirra ótvírætt.
ÞÆR gríðarlegu
breytingar sem orðið
hafa á félagslegum og
efnahagslegum að-
stæðum á Vesturlönd-
um síðustu áratugi
kalla á breytingar á
lýðræðisfyrirkomulag-
inu. Almenn og góð
menntun, mikil tölvu-
eign og meiri frítími en
nokkurn tíma áður
kallar allt á að fólk hafi
miklu meira um hagi
sína að segja en áður.
Sá tími er liðinn að
fulltrúar almennings
taki allar ákvarðanir
og tímabært að færa
valdið í meiri mæli til fólksins. Netið
býður upp á möguleika til að auka
stórum milliliðalaust lýðræði og
gera það að veruleika án þeirra
galla sem fylgja tíðum þjóðarat-
kvæðagreiðslum, þar sem kjósendur
þurfa að fara á kjörstað til að greiða
atkvæði.
Milliliðalaust lýðræði
Undirritaður hefur í félagi við
nokkra þingmenn Samfylkingarinn-
ar lagt fram tillögu til
þingsályktunar um að
Alþingi skipi nefnd
sem kanni möguleika á
notkun Netsins við að
þróa og koma á milli-
liðalausu lýðræði.
Einnig hvaða áhrif
milliliðalaust lýðræði
hefði á samfélagið,
efnahagslega, fé-
lagslega og stjórn-
málalega, sérstaklega
með tilliti til sveitar-
stjórna, þar sem auð-
velt og byltingarkennt
gæti verið að nota
milliliðalaust netlýð-
ræði í miklum mæli.
Þar er lagt til að stefna skuli að því
að kosningar til Alþingis og sveit-
arstjórna fari samhliða hefðbundn-
um kosningum fram á Netinu innan
fárra ára.
Agora okkar tíma
Kosningar á Netinu í kjölfar upp-
lýsinga- og tæknibyltinganna eru að
verða að veruleika og brýnt að
kanna þegar í stað kosti þeirra og
galla. Tímabært er að stíga skrefið
frá Aþenu til internetsins við lýð-
ræðislega stjórnarhætti og færa
völdin í meira mæli til fólksins. Full-
trúalýðræðið hefur að mörgu leyti
gengið sér til húðar, þótt því fari
fjarri að hægt sé að leggja það af.
Kominn er tími til að lýðræðið
leiti upprunans, en í stað handaupp-
réttinganna á Agora-torginu í
Aþenu á gullöld Grikkja rétta menn
nú upp hönd á Netinu þess í stað.
Fulltrúalýðræði hins illa upplýsta
og fátæka almennings hefur runnið
sitt skeið á enda og næsta framfara-
skeið mannkynsins þarf að eiga sér
stað á stjórnmálasviðinu með milli-
liðalausu lýðræði og notkun Netsins
við að koma því á.
Lýðræði 21. aldarinnar
Hlutverk og tilgangur þessarar
tillögu er að þróa lýðræðið áfram í
ljósi aukinnar menntunar og betri
aðgangs að upplýsingum sem leiðir
til þess að hinn almenni borgari get-
ur nú tekið ákvarðanir í formi beins
lýðræðis um mörg meginmál sam-
félagsins. Meginviðfangsefni stjórn-
málastarfsins er að komast að því
hvaða lausnir flestir telja bestar og
til mestra hagsbóta. Einfaldast er
að spyrja fólkið að því beint í stað
þess að fela það nokkrum fulltrúum
þess. Beint lýðræði upprætir einnig
óhófleg áhrif fjársterkra og há-
værra hagsmunaafla sem oft hafa
mikil áhrif á kjörna fulltrúa stjórn-
málaflokkanna.
Frá Aþenu til alnetsins
Björgvin G.
Sigurðsson
Lýðræði
Samfylkingin hefur lagt
fram tillögu til þings-
ályktunar um að Alþingi
skipi nefnd, segir
Björgvin G. Sigurðsson,
sem kanni möguleika á
notkun Netsins við að
þróa og koma á milliliða-
lausu lýðræði.
Höfundur er framkvæmdastjóri og
varaþingmaður Samfylkingarinnar.