Morgunblaðið - 19.01.2002, Blaðsíða 39

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 19. JANÚAR 2002 39
NOKKUR umræða
hefur að undanförnu
orðið um veðurspár,
tölvuspár og sam-
keppnismál á veður-
þjónustumarkaði. Þar
hafa því miður komið
fram ýmsar fullyrðing-
ar og rangfærslur, sem
ég tel nauðsynlegt að
leiðrétta freista þess
að upplýsa fólk um
staðreyndir er varða
veðurþjónustuna og
aðra starfsemi Veður-
stofu Íslands.
Tölvuspár
Einn mikilvægasti
þáttur í gerð nútíma veðurspáa,
hvort sem þær eru gerðar fyrir þá
sem á landi eru, sjófarendur eða þá
sem ferðast í lofti, eru svokallaðar
tölvuspár. Tölvuspár eru niðurstöð-
ur reikninga sem unnir eru í tölvum
(oftast ofurtölvum) þar sem notuð
eru reiknilíkön og mikið magn alls-
kyns athugana og mælinga á loft-
hjúpnum og á yfirborði alls heims-
ins. Veðurstofa Íslands hefur á
grundvelli gagnkvæmra samskipta
við aðrar ríkisveðurstofur eða með
samstarfssamningi við veðurspámið-
stöð Evrópu, ECMWF, í Reading
aðgang að slíkum tölvuspám til allt
að 10 daga. Hafa tölvuspágögn það-
an, sem talin eru þau bestu sem
framleidd eru í heiminum, verið
grunnur að 3–6 daga spám sem
gerðar hafa verið á Veðurstofunni
um árabil. Eru þessar sömu tölvu-
spár notaðar af öllum veðurstofum í
V-Evrópu við gerð meðal-drægra
veðurspáa í hverju landi, enda þykir
sjálfsagt að vinna saman að lík-
anþróun og samnýta slíka fram-
leiðslu. ECMWF er samstarfsstofn-
un 18 ríkja í Evrópu og starfar á
ábyrgð ríkisstjórna aðildarríkjanna.
Forstjórar ríkisveðurstofanna skipa
stjórn stofnunarinnar og taka þar
ákvarðanir í umboði viðkomandi rík-
isstjórna. Þess má geta að rekstur
ECMWF kostar 3,5–4,0 milljarða
kr. á ári.
Veðurspár hér á landi fyrir fyrstu
tvo sólarhringana hafa í meira en 15
ár byggst á tölvuspám, fyrst frá
bresku veðurstofunni en síðan 1995
einnig á tölvuspám sem unnar eru á
dönsku veðurstofunni, DMI. Þar er
notað reiknilíkan sem Ísland er
meðeigandi að og hefur þróað,
ásamt átta öðrum löndum í Vestur-
Evrópu. Af hagkvæmnisástæðum
samnýtir Veðurstofan líkanreikn-
inga DMI, enda þurfa Danir að sjá
bæði Færeyingum og Grænlending-
um fyrir veðurþjónustu og því land-
fræðileg lega okkar hagstæð í þessu
tilliti. Þessar tölvuspár sem reikn-
aðar eru tvisvar á sólarhring eru
með þeim bestu sem völ er á, þótt nú
síðustu árin hafi sérstakar spár til
allt að þriggja daga frá ECMWF,
sem unnar eru einu sinni á sólar-
hring, reynst tölfræðilega örlítið
betur að jafnaði en þær. Það eru síð-
astnefndu tölvuspárnar, sem hætt
var að dreifa nú um áramótin að
kröfu stóru ríkjanna í ECMWF. Að
þeim er því ákveðin eftirsjá en þær
breyta litlu um þjónustu Veðurstof-
unnar og gæði veðurspáa, enda þótt
þær nýttust einkar vel við framsetn-
ingu veðurfregna á báðum sjón-
varpsstöðvunum.
Vinnsla veðurspáa
Hafa verður í huga að veðurspá er
ekki sama og tölvuspá. Þegar gerð
er skammtímaveðurspá (0-2 dagar)
fyrir ákveðinn stað eða svæði eru til
viðbótar tölvuspánni notaðar veður-
athuganir á 1–3 klst. fresti og þær
bornar saman við útreikninga í
tölvuspánni, aðlögun þarf að eiga
sér stað að landfræðilegum aðstæð-
um og yfirborði og spána þarf að
setja fram með mis-
munandi hætti eftir
óskum og þörfum mis-
munandi notendahópa.
Ef vel á að vera þarf
einnig að halda uppi
gæðaeftirliti með fram-
leiðslu og þjónustu.
Allt er þetta hluti af
því að fullvinna veður-
spár sem miðlað er síð-
an til ýmissa notenda.
Vaxandi hluti þessa er
unninn í tölvum með
sjálfvirkum hætti en
undir eftirliti veður-
fræðinga og fleiri
starfsmanna. Veður-
fræðileg reynsla og
þekking skiptir því miklu máli. Það
er því mikil einföldun að halda því
fram, að sjálfvirk framsetning á
„hráum“ tölvuspám á myndrænu
formi (kort eða línurit) á Netinu séu
eiginlegar veðurspár sem uppfylli
þarfir allra hópa. Hins vegar er
tölvuspáin góð vísbending fyrir þá
sem kunna að nota og öðlast hafa
reynslu að lesa út úr þeim upplýs-
ingar um veður.
Víðtæk verkefni
Veðurstofunnar
Veðurstofa Íslands, starfar á
grundvelli sérlaga um stofnunina frá
1985 og reglugerðar frá 1996 og er
þar ítarlega fjallað um skyldur
stofnunarinnar til veðurþjónustu.
Ýmis önnur lög og lagaákvæði taka
til starfsemi stofnunarinnar og ber
þar hæst lög um snjóflóð og skriðu-
föll frá 1997. Þar er Veðurstofunni
falið viðamikið og einstakt hlutverk í
vöktun á snjóflóðahættu í þéttbýli,
svo og gerð hættumats og ráðgjafar
vegna varnarvirkja. En almenn veð-
urþjónusta stofnunarinnar spannar í
fyrsta lagi öflun veðurgagna m.a.
með rekstri um 130 mannaðra veð-
urstöðva, 60 sjálfvirkra stöðva, há-
loftastöðva á Keflavíkurflugvelli og
á einu skipi Eimskips í förum milli
Íslands og N-Ameríku, rekstri veð-
urratsjár á Miðnesheiði o.fl. Í öðru
lagi annast Veðurstofan viðamikla
viðvörunar- og veðurspáþjónustu
fyrir landsmenn, sjófarendur á mið-
um og afar stórum hafsvæðum í
kringum landið samkvæmt alþjóð-
legum skuldbindingum. Þá annast
stofnunin flugveðurþjónustu fyrir
innanlandsflug hér á landi, auk þjón-
ustu við alþjóðlegt flug í samræmi
við samning Íslands við Alþjóðaflug-
málastofnunina frá 1948. Sú þjón-
usta skilar okkur um 120 milljónum
króna í gjaldeyristekjur á hverju
ári. Hin daglega rauntímaveður-
þjónusta tekur einnig til vöktunar
og viðvarana á ýmsum fyrirbærum
sem tengjast veðri, s.s. sjávarflóð-
um, hafís á siglingaleiðum, varasöm-
um veðurfyrirbærum í lofti o.fl. að
ónefndum ofanflóðum sem áður voru
nefnd. Almenn miðlun upplýsinga
fer fram í gegnum útvarp, sjónvarp,
textavarp, dagblöð, síma og Netið,
sem er ört vaxandi miðill veðurupp-
lýsinga. Loks nær veðurþjónustan
til ýmissar úrvinnslu gagna sem
nýtt er til rannsókna og ráðgjafar
vegna veðurfars á landinu. Þar get-
ur m.a. verið um að ræða veður-
fræðilega ráðgjöf við skipulagningu
byggðar, hönnun mannvirkja, val á
vegastæði, nýtingu vatnsafls eða
vindorku o.fl. o.fl. Einnig er mikill
alþjóðlegur áhugi á samstarfi við
Veðurstofuna vegna rannsókna á
hnattrænum veðurfarsbreytingum,
enda lega landsins mikilvæg og með
tilliti til slíkra rannsókna.
En Veðurstofan er ekki einungis
að fást við veður, snjóflóð og hafís,
heldur er rekin umfangsmikil
gagnaöflunarstarfsemi, vöktunar-
þjónusta og rannsóknir, hættumat
og ráðgjöf vegna jarðskjálfta og eld-
gosa. Er vöktunarkerfi okkar á því
sviði með því besta sem þekkist og
tilvist þess og þekking starfsmanna
á Veðurstofunni grundvöllur að öfl-
ugu alþjóðlegu samstarfi sem styrkt
er m.a. af ESB. Þá eru stundaðar
ýmsar rannsóknir á mengun í lofti
og úrkomu auk margra annarra
smærri verkefna. Eru starfsmenn
Veðurstofunnar um 100 í Reykjavík,
á Keflavíkurflugvelli, á Hveravöllum
og á nokkrum þéttbýlisstöðum þar
sem ofanflóðahætta er fyrir hendi,
auk þeirra fjölmörgu athugunar-
manna sem starfa fyrir stofnunina á
landi og sjó. Í veðurspáþjónustunni
og fjarskiptastarfseminni sem rekin
er allan sólarhringinn alla daga árs-
ins starfa aðeins um 20 starfsmenn
og er fullyrt hér að hvergi sé svo fá-
mennt starfslið á veðurstofu að
sinna jafn fjölþættum og viðamikl-
um verkefnum.
Gagnastefna og
samkeppni
Til skamms tíma giltu þær „heið-
ursmanna“-samskiptareglur milli
veðurstofa heimsins, að frjálst og
opið flæði athuganagagna og ann-
arra gagna, sem framleidd voru á
einni veðurstofu en gátu nýst öðr-
um, var til staðar. Með pólitískri
kröfu á hendur ríkisstofnunum um
öflun sértekna fyrir þjónustu og fyr-
ir tilstuðlan tæknibyltingar í upplýs-
ingaflæði, ásamt alheimsmarkaðs-
væðingu í margs konar starfsemi,
hefur þetta breyst. Veðurstofur og
aðrar opinberar stofnanir urðu því
að breyta að nokkru þessari stefnu
sinni, bæði vegna samkeppni sín í
milli en einnig þegar stofnuð voru
fyrirtæki sem vildu fá ókeypis að-
gang að gögnum ríkisveðurstofanna
til að keppa síðan við þær um þá bita
sem hægt var að selja á markaði.
Hér er ekki rými til að rekja þau
flóknu mál sem upp eru komin um
allan heim vegna þessa. Hins vegar
er víða verið að endurskoða gagna-
stefnuna og starfsemi opinberra
stofnana á samkeppnis- og sértekju-
markaði og er slíkt einnig í skoðun
hér á landi.
Lokaorð
Eins og sjá má hér að ofan er veð-
urspáþjónusta og önnur starfsemi
Veðurstofu Íslands umfangsmeiri en
svo að bera megi hana saman við
starfsemi lítils fyrirtækis sem fram-
leiðir og miðlar tölvuspám, sem að
grunni eru unnar á bandarísku veð-
urstofunni sem dreifir slíkum gögn-
um ókeypis á Netinu í samræmi við
bandarísk lög. Fjöldi slíkra fyrir-
tækja starfar um allan heim og
svona tölvuspár eru fáanlegar á
nokkur hundruð vefsíðum bara í
Bandaríkjunum einum. Sú mynd
sem dregin er upp af Veðurstofunni
sem stofnun og samanburður á
verkefnum hennar við starfsemi
Halo ehf., sem gerður var í tveimur
blaðagreinum hér í Morgunblaðinu
nýlega, er því fjarri sanni. En hvorki
Veðurstofa Íslands né aðrar ríkis-
veðurstofur hafa einkarétt á gerð
veðurspáa eða birtingu á þeim. Hver
sem er getur unnið og birt veður-
spár en það eru notendur sem
ákvarða hvert þeir vilja sækja upp-
lýsingarnar eða fá þjónustuna.
VEÐURÞJÓNUSTA
OG TÖLVUSPÁR
Magnús
Jónsson
Tel ég nauðsynlegt að
koma á framfæri nokkr-
um staðreyndum þess-
ara mála, segir Magnús
Jónsson, og freista þess
að auka nokkuð skyggn-
ið á þessum vettvangi.
Höfundur er veðurstofustjóri.
SKOÐUN
ÞAÐ var töluvert í
umræðunni fyrir ára-
mót að útvarpsráð
skyldi koma í veg fyrir
að árlegir tónleikar
Bubba Morthens væru
sendir út í beinni út-
sendingu á Þorláks-
messu. Rót þessarar
umræðu er sú að Bubbi
Morthens lét óþægileg
ummæli falla um Hann-
es Hólmstein Gissurar-
son, prófessor í stjórn-
málafræði við Háskóla
Íslands, á þessum tón-
leikum, sem eru árleg-
ur viðburður, fyrir ári.
Reyndar lét Bubbi ým-
is önnur ummæli falla um aðra
stjórnmálamenn á umræddum tón-
leikum. Það er hins vegar ekki til
skoðunar hér heldur það að útvarps-
ráð skuli hefta og hreinlega ritskoða
útsendingar á tónlist eins ástsælasta
tónlistarmanns þjóðarinnar vegna
ummæla á einhverjum tónleikum.
Við þetta hljóta að vakna spurningar
um ágæti þessa ráðs skrifræðis og
ritskoðunar. Sú staðreynd að Hannes
Hólmsteinn skuli heldur ekki hafa
kvartað yfir ummælunum, aðeins
beðið um afrit af tónleikunum hlýtur
einnig að kasta rýrð á ákvörðun út-
varpsráðs. Það var hreinlega eins og
útvarpsráð hefði ákveðið það fyrir
þjóðina að það væri eins og að nefna
snöru í hengds manns húsi að senda
út tónleika Bubba. Tónleikar Bubba
voru þá væntanlega snaran, en hver
er hengdi maðurinn? Varla Hannes,
ekki er hann útvarpsráð og honum
hefur líklega staðið á sama um um-
mælin enda kvartaði hann ekki einu
sinni. Ummælin um Hannes voru lík-
lega ekki á rökum reist en málið
snýst ekki um það. Aðalatriðið í
þessu máli er ekki hvaða ummæli
voru látin falla heldur um hvern þau
fjölluðu. Og þar komum við einmitt
að merg málsins.
Haustið 2000 sótti Kjartan Gunn-
arsson, framkvæmdastjóri Sjálf-
stæðisflokksins, mál í Hæstarétti
gegn Sigurði G. Guðjónssyni hrl.
vegna ummæla þess síðarnefnda um
störf Kjartans í bankaráði Lands-
bankans. Kjartan vildi að ummæli
Sigurðar yrðu dæmd ómerk vegna
þess að ummælin fælu í sér ærumeið-
andi aðdróttanir. Sigurður vann mál-
ið á þeim grundvelli að opinberar
persónur yrðu að vera móttækilegri
gagnvart ummælum í þeirra garð. Í
niðurstöðu meirihluta dómsins segir
orðrétt: „Þegar litið er til áberandi
stöðu hans (Kjartans) innan flokks-
ins þykir hann verða að una því að
um þessi tengsl (í þessu tilviki við
Landsbankann) sé fjallað á opinber-
um vettvangi. Ber að fara varlega við
að hefta slíka umræðu í lýðræðislegu
þjóðfélagi með refsikenndum viður-
lögum“. Reyndar skapaðist umræða í
kjölfar dómsins þar sem margir full-
yrtu að um væri að ræða brot á
mannréttindum stjórnmálamanna og
opinberra persóna. Slíkar raddir
hlutu reyndar ekki mikinn hljóm-
grunn. Hannes Hólmsteinn hlýtur að
flokkast í sama hópi og Kjartan sem
áhrifamikil opinber
persóna innan Sjálf-
stæðisflokksins. Þess
vegna hlýtur þetta for-
dæmi sem dómur
Hæstaréttar er, að
sýna fram á að rök út-
varpsráðs fyrir því að
koma í veg fyrir út-
sendingu á tónleikum
Bubba Morthens hljóta
að teljast ómarkviss.
Hannes Hólmsteinn
Gissurarson er opinber
persóna og er þ.a.l.
samkvæmt dómi
Hæstaréttar móttæki-
legri gagnvart gagn-
rýni af ýmsu tagi. Og þá
á varla að skipta máli hvernig um-
mælin eru framsett.
Ákvörðun útvarpsráðs hlýtur að
vekja upp spurningar um hvert raun-
verulegt hlutverk ráðsins sé og hvaða
hagkvæma tilgangi það þjóni. Ráðinu
berst fjöldi kvartana í viku hverri
vegna ummæla í sjónvarps- og út-
varpsþáttum hér og þar og mest-
megnis af þessum ummælum er tæp-
lega merkileg smáatriði sem sést
best ef skoðaðar eru fundargerðir
ráðsins sem hægt er að nálgast á ver-
aldarvefnum á heimasíðu Ríkisút-
varpsins. Á að halda uppi heilli nefnd
til að ritskoða „óþægileg“ ummæli?
Mikið hefur verið rætt og skrifað um
að leggja hreinlega niður útvarpsráð
og eru slíkar hugmyndir ekki nýjar
af nálinni. Réttast væri að reka Rík-
isútvarpið af meiri markaðshugsjón,
eins og fyrirtæki í samkeppnisum-
hverfi, það hefði væntanlega þær af-
leiðingar að útvarpsráð yrði lagt nið-
ur. Og breyta rekstri útvarpsins úr
núverandi mynd. Lögbundin afnota-
gjöld eru ekki nægileg til að reka rík-
isfjölmiðilinn heldur þarf hann líka
fjárframlög úr ríkissjóði. Samt sem
áður stendur markaðshugsandi fjöl-
miðlafyrirtæki eins og Norðurljós
ágætlega undir þeim kostnaði sem
fylgir allri sinni dagskrárgerð með
áskriftar- og auglýsingatekjum og er
hún mjög víðfeðm og mun stórtækari
heldur en öll dagskrárgerð RÚV.
Spurningin sem við verðum að spyrja
okkur er sú hvort ríkisfjölmiðill og
rekstur útvarpsráðs í núverandi
mynd eigi ekki að heyra sögunni til
og koma þurfi á mun meiri markaðs-
hugsun í allri starfseminni. Rödd
þess hóps sem segir að ríkisfjölmiðill
sé nauðsynlegur til þess að halda
uppi hlutlausri og heiðvirðri frétta-
mennsku fer minnkandi og mun lík-
lega á endanum þagna. Það hefur
líka margsannað sig að bestu frétta-
stofur heims eru markaðshugsandi
fyrirtæki rekin af einkaaðilum, CNN
eða Cable News Network sem er
hluti af AOL Time Warner-sam-
steypunni er þarna lýsandi dæmi. Á
skömmum tíma hefur stöðin orðið að
fremstu sjónvarpsfréttastöð í heimi.
Fylgjendur málefna um ríkisrek-
inn fjölmiðil og ríkisstyrkta menn-
ingu almennt eru þeirrar skoðunar
að einkareknar fréttastofur séu
minna hæfar en ríkisreknar til að
flytja hlutlausar öruggar fréttir. Slík
sjónarmið hljóta að missa marks þeg-
ar litið er á fremstu fréttastofur og
fjölmiðlafyrirtæki heimsins. Með
markaðshugsandi fjölmiðlafyrir-
tækjum á einkamarkaði er einnig
best stuðlað að því að hönd skrifræð-
isins og miðstýringarinnar muni frá
víkja en svo virðist sem þessi hönd sé
á stöðugri hreyfingu í útvarpsráði.
Maður hlýtur að spyrja: Getur það
verið að það sé orðin þörf á því að
gera þessa hendi óvirka og virkja í
staðinn hendur 21. aldar markaðs-
hyggju á þeim grundvelli að ríkisrek-
inn fjölmiðill og það skrifræði sem
honum fylgir sé tímaskekkja?
Er þetta í
verkahring
útvarpsráðs?
Þorbjörn
Þórðarson
Höfundur er nemi í
Verzlunarskóla Íslands.
Hlutverk
Ákvörðun útvarpsráðs
hlýtur að vekja upp
spurningar um hvert
raunverulegt hlutverk
ráðsins sé, segir
Þorbjörn Þórðarson,
og hvaða hagkvæma
tilgangi það þjóni.