Morgunblaðið - 14.08.2002, Side 30

UMRÆÐAN
30 MIÐVIKUDAGUR 14. ÁGÚST 2002 MORGUNBLAÐIÐ
NÝLEGA kom út á
geisladiskum, hjá
sænska útgáfufélag-
inu BIS, Baldr tón-
drama án orða, eftir
Jón Leifs. BIS hefur
gefið út áður mörg
verka Jóns, og staðið
myndarlega að því
verki. Á eigandinn,
Robert von Bahr,
miklar þakkir skildar
fyrir að kynna Jón á
alþjóðlegum vett-
vangi.
Ég hef ekki séð
neitt skrifað um þenn-
an merka menningar-
viðburð, nema umsögn
í Morgunblaðinu hinn 19. júlí s.l.,
eftir Valdemar Pálsson. Mér finnst
hún ekki góð.
Þar er m.a. sagt um Jón Leifs að
hann sé „...mesti furðufugl ís-
lenskrar tónlistsögu...“. Svona
finnst mér að ekki eigi að skrifa um
einn merkasta listamann þjóðar-
innar fyrr og síðar.
Um verkið er þetta sagt: „...ég
sæi t.d. ekki fyrir mér að hægt
væri að hlusta á Baldr í hljóm-
tækjum í bílnum mínum enda held
ég að umferðaröryggi væri þá
stefnt í voða...“ Að mínu mati er
ekki hægt að afgreiða
eitt merkasta tónverk
íslenskra tónbók-
mennta á þennan hátt.
Jón Leifs var með
Baldr í smíðum frá
1940-47. Það voru
mikil átök í heiminum
á þessum tíma, heims-
styrjöld geisaði, og
miklar sviptingar voru
í einkalífi Jóns. Verkið
endurspeglar þessi
átök, Það er stórbrot-
ið og metnaðarfullt:
fjallar um líf, ástir og
dauða hins góða áss.
Verkið var frum-
flutt árið 1991, af Sin-
fóníuhljómsveit æskunnar, undir
stjórn Paul Zukofskys, og var það
mikil stund í íslenskri tónlistar- og
menningarsögu. Þessi flutningur
kom út á geisladiskum skömmu
síðar, en eitthvað voru menn
óhressir með framtak Zukofskys.
Hann var of góður til að starfa hér;
flæmdur burtu nokkru síðar, og
þar með var gengið af Sinfóníu-
hljómsveit æskunnar dauðri.
Af þessu leiddi að Listahátíð
2000 lét uppfæra Baldr í Laugar-
dalshöll, með dönsurum eins og
höfundur hafði hugsað sér. Sinfón-
íuhljómsveit Íslands lék af snilld
og finnski hljómsveitarstjórinn
Leif Segerstam stjórnaði af mikl-
um myndugleik.
Danshönnunin var falleg en ekki
ýkja frumleg. Hafði þann megin-
galla, að það, sem sýnt var á svið-
inu, átti ekkert skylt við söguna af
Baldri, eða það sem Jón vildi sýna
á meðan tónlistin var leikin.
Verst var þó að verkið var stytt
um 20 mínútur (alls er það 90 mín-
útur), og sýnir það ósjálfstæði og
uppburðarleysi Listahátíðar gagn-
vart „erlendum stórstjörnum“ að
líða þetta. Segerstam og Jorma
Uotinen dansstjóri voru ráðnir til
að flytja verkið eins og höfund-
Baldur eftir Jón Leifs
á geisladiskum
Atli Heimir
Sveinsson
Tónlist
Þetta er um margt
glæsileg hljóðritun, seg-
ir Atli Heimir Sveins-
son, og gefur góða mynd
af frumlegri og mik-
ilfenglegri tónhugsun
Jóns Leifs.
SPARISJÓÐIRNIR
eru ein helsta stoðin
við byggð víða um
landið, m.a. vegna þess
að íbúarnir hafa sjálfir
forræði yfir þeim. Þeir
hafa styrkt efnahags-
legt sjálfstæði íbúanna
og tryggt þeim svig-
rúm til þess að laga sig
að breyttum aðstæð-
um. Návist þeirra er
trygging fyrir þjónustu
á staðnum og lánum til
einstaklinga og smærri
fyrirtækja í viðkom-
andi byggðarlögum.
Fyrir nokkrum ára-
tugum gekk yfir hrina þar sem
margir sparisjóðir urðu stofn að nýj-
um bankaútibúum – fyrst og fremst
Búnaðarbanka eða Landsbanka.
Öflugir sparisjóðir svo sem Spari-
sjóður Akraness, Sparisjóður Dala-
sýslu og Sparisjóður Stykkishólms,
svo nokkrir séu nefndir, hurfu þann-
ig inn í næsta bankaútibú. Samein-
ingin fór fram í því ljósi að þessir
bankar voru þá að fullu í ríkiseign og
litið var á þá sem þjónustustofnanir
fyrir fólk og atvinnulíf en ekki fyr-
irtæki sem bæri fyrst og fremst að
skila hámarksarði til eigenda sinna.
Í þessu ljósi er lærdómsríkt að
líta til þess hvernig Dalamenn
reyndu að binda um hnútana þegar
þeir sömdu við Búnaðarbankann um
rekstur Sparisjóðs Dalasýslu.
Sparisjóður Dalamanna
Í ágætu riti, „Sparisjóður Dala-
sýslu – aldahvörf“ sem kom út 1995,
rekur Friðjón Þórðarson sögu
Sparisjóðsins og samninginn við
Búnaðarbankann sem enn er í gildi.
Friðjón er sem kunnugt er fyrrver-
andi alþingismaður, ráðherra og
sýslumaður Dalamanna og Snæfell-
inga.
Hann var í senn formaður stjórn-
ar Sparisjóðs Dalasýslu og sat í
bankaráði Búnðarbankans í 32 ár,
lengst af sem varaformaður, en um
tíma sem formaður ráðsins.
Sparisjóður Dalasýslu var stofn-
aður 2. okt. 1891. Á hálfrar aldar af-
mæli hans skrifar Ásgeir Ásgeirs-
son, próf. í Hvammi:
„Merkasta stofnun
Dalamanna, sem þeir
eiga allir hlutdeild í, er
Sparisjóður Dalasýslu.
Það er óhætt að full-
yrða að Dalamenn hafi
hvorki fyrr né síðar
komið á fót hjá sér
stofnun sem reynst
hefur þeim jafnhappa-
sæl til fjársöfnunar og
til eflingar nytsömum
framkvæmdum í sýsl-
unni allri og hann. Með
stofnun sjóðsins var
lögð traustasta undir-
staðan að efnalegri vel-
megun sýslubúa.“
Sparisjóðurinn lét menningar- og
líknarmál til sín taka. Dæmigert er
þegar sjóðurinn ákvað að minnast
fórnfúss starfs bændahöfðingjans
Bjarna Jenssonar í Ásgarði sem var
gjaldkeri sjóðsins í áratugi. Það ger-
ir sjóðurinn með því að leggja fram
stofnkostnað eins stúdentaherbergis
við Háskóla Íslands á Nýja-Garði,
sem ber nú nafnið Ásgarður.
Dalamenn semja
við ríkisbanka
Á fundi ábyrgðarmanna Spari-
sjóðs Dalasýslu haustið 1963 var
fyrst hreyft þeim hugmyndum að
Búnaðarbankinn og Sparisjóðurinn
sameinuðust um rekstur bankaúti-
bús í Búðardal. Að sjálfsögðu voru
um það skiptar skoðanir, en á spari-
sjóðsfundi 13. maí 1965 var sam-
þykkt að ganga til samstarfs við
Búnaðarbanka Íslands um stofnun
útibús frá bankanum í Búðardal.
Þegar Búnaðarbankinn tók við
rekstri Sparisjóðsins var aðeins einn
10 þús. kr. víxill í vanskilum, en
hann greiddist upp innan fárra
vikna. Horfur fyrir sjóðinn voru góð-
ar.
Samningurinn við Búnaðarbank-
ann er um margt athyglisverður.
Sparisjóður Dalasýslu starfar áfram
sem sjálfstæð eining, þótt verkefnin
og bundnar innstæður sjóðsins í
Seðlabankanum hafi verið færðar
Búnaðarbankanum. Stjórn Búnað-
arbankans lofar að útibúið starfi
með líkum hætti í grundvallaratrið-
um og sparisjóðurinn, og varasjóð-
inn skal ávaxta í útibúinu.
Friðjón Þórðarson segir í áður-
nefndu riti: „Það skal skýrt og
greinilega tekið fram, að slíkur
samningur hefði alls ekki verið gerð-
ur nema við ríkisbanka, sem menn
töldu sig geta treyst að starfa myndi
á sama grunni til frambúðar. Samn-
ingurinn ber allur þess merki.“
Er endurheimt Sparisjóðs
Dalasýslu möguleg?
Þrátt fyrir að Sparisjóður Dala-
manna hætti að starfa sem lána-
stofnun er árlega haldinn ársfundur
sjóðsins. Ábyrgðarmennirnir halda
hópinn og líta svo á að Sparisjóð-
urinn sé áfram til þó svo að verk-
efnin hafi með ákveðnum skilyrðum
verið falin öðrum. Þessir ábyrgðar-
menn sem nú myndu heita stofn-
fjárfestar hafa ekki innheimt stofn-
eign sína.
Sú spurning hlýtur að vakna hvort
kaupin geti gengið til baka, og svar-
ið er jákvætt. Í 10. grein samnings-
ins stendur: „Ef útibú bankans verð-
ur lagt niður skal það sameinast
Sparisjóði Dalasýslu, ef það verður
þá ósk forráðamanna sjóðsins, og fer
þá fram yfirtaka á starfsemi útibús-
ins, eignum þess og skuldum með
svipuðum hætti og hér er gert af
hálfu Búnaðarbankans.“
Þegar Búnaðarbankinn varð
hlutafélag og gefin út heimild til að
selja hann var það án allra kvaða.
Sparisjóður Dalasýslu
og Búnaðarbankinn
Jón Bjarnason
Sparisjóðir
Einkavæddur og
seldur Búnaðarbanki
eða Landsbanki mun
ekki bera neinar
staðbundnar skyldur,
segir Jón Bjarnason, og
getur einhliða lokað
útibúum sínum.
S
ú skoðun er algeng að
margvíslegri menning-
arstarfsemi verði vart
hugað líf án stuðnings
hins opinbera. Þetta
er í mörgum tilfellum reginmis-
skilningur. Listir eru einmitt svo
öflugt fyrirbæri að þær þrífast
best þar sem mannlífið er frjálst,
en ekki þar sem þeim er miðstýrt
af hinu opinbera. Fólk hefur
gaman af menningunni. Það vill
hlýða á tónlist, horfa á kvikmynd-
ir, njóta myndlistar og fara á leik-
rit. Algjör óþarfi er að óttast að
menningin deyi drottni sínum
þótt fólk fái að velja sér hvaða
lista það vill njóta og sé ekki
neytt til að greiða fyrir vissa teg-
und þeirra frekar en aðra.
Ætli leik-
og tónlist hafi
alla tíð verið
ríkisrekin?
Þessi tjáning-
arþörf, þörfin
fyrir að segja
sögu á sviði
eða í tónum, hefur alltaf verið
sterk hjá manninum. Björk Guð-
mundsdóttir var ekki valin af
hinu opinbera til þess að verða
heimsfræg stjarna og ekki Hall-
dór Laxness heldur. Fólkið dreif
þau áfram og hvatti til dáða, með
því að kaupa list þeirra á frjálsum
markaði.
Snilligáfa í listum er nefnilega
þess eðlis að gjarnan eru þeir ein-
staklingar sem á endanum ná
mestri hylli á skjön við viðtekin
viðhorf í samfélaginu. Þetta er
fólk sem þorir að gera eitthvað
nýtt; taka áhættu í listsköpun
sinni og ögra öðrum. Nefnd á
vegum ríkisins er afar ólíkleg til
að velja þessa einstaklinga úr
fjöldanum. Það er fyrir tilstilli al-
mennings sem þeir ná frama og
er gert kleift að lifa af hug-
verkum sínum.
Einstaklingar hafa sýnt að þeir
geta vel rekið menningarstofn-
anir eins og leikhús, myndlist-
arsöfn, útgáfufyrirtæki og kvik-
myndafyrirtæki upp á eigin
spýtur, án afskipta yfirvaldsins.
Reyndar hefur það oft reynst erf-
itt, enda þeir stundum þurft að
keppa við ríkisreknar stofnanir,
sem haft hafa aðgang að fjár-
munum ríkissjóðs.
Rekstur fyrirtækja er almennt
betri ef stjórnendur þeirra þurfa
að bera ábyrgð á honum. Fram-
kvæmdastjóri fyrirtækis í einka-
eigu getur ekki til lengdar rekið
það með tapi. Ef hann gerir það á
eigandinn um tvennt að velja.
Láta fyrirtækið fara á hausinn
eða ráða annan stjórnanda.
Framkvæmdastjórinn gerir því
alla jafna sitt besta til að mæta
þörfum listunnenda og gera lista-
menn á sínum snærum vinsælli
en ella. Þannig er hagur lista-
mannanna best tryggður, enda fá
þeir hærri tekjur en ef þeir væru
með snöru hins opinbera um háls-
inn.
Fyrir hvern er listsköpunin?
Hún er fyrir listunnendur; leik-
húsgestina, tónlistaráhugamenn-
ina og unnendur myndlistar. Ef
þetta fólk er ekki reiðubúið að
greiða það sem kostar að skapa
menninguna finnst þeim hún ekki
vera kostnaðarins virði. Þá er
hún heldur ekki kostnaðarins
virði. Annar mælikvarði er ekki
til.
Auðvitað er ljóst að sum list
sem nú er stunduð undir vernd-
arvæng hins opinbera myndi ekki
svara kostnaði ef styrkir yrðu
lagðir niður. Það væri þá af þeirri
einföldu ástæðu að hún á ekki að
bera sig. Ef hún ber sig ekki á
frjálsum markaði þýðir það að
grípa verður til þess ráðs að láta
aðra en unnendur viðkomandi
listsköpunar greiða fyrir hana.
Það er óréttlætanlegt að gera
það; með hótun ríkisvaldsins um
viðurlög ef skattar eru ekki
greiddir.
Sumir listunnendur horfa með
vanþóknun á margvíslega aðra
neyslu fólks. Þeir hafa ef til vill
ímigust á sókn þess eftir „verald-
legum gæðum“, svo sem eins og
lúxusbifreiðum, dýrum farsímum
eða armbandsúrum. Til þess að
draga úr þessari „óæskilegu“, eða
„óæðri“ neyslu er gripið til þess
ráðs að veita auknum fjármunum
til lista. Þessi leið er kolröng.
Líklegt er að áhugi almennings á
„æðri listum“ sé minni en ella
vegna þess að þær eru á könnu
hins opinbera. Eins og fyrr segir
hafa starfsmenn einkarekinna
menningarfyrirtækja meiri hag
af því að ná til fólks en starfs-
menn hins opinbera. Því má segja
að hin rétta leið til að auka áhuga
almennings á göfugum listum sé
að einkavæða menningarstofn-
anir.
Unnendum lista verður líka að
vera ljóst að með því að hætta
styrkjum til málaflokksins er
mögulegt að lækka skatta í þjóð-
félaginu. Kaupmáttur þeirra, eins
og annarra, eykst. Ef um leið eru
lagðir niður opinberir styrkir í
öðrum málaflokkum, svo sem eins
og íþróttum, landbúnaði eða öðr-
um atvinnugreinum, verður hægt
að lækka skatta enn frekar.
Reyndar er nauðsynlegt að all-
ir þeir sérhagsmunahópar, sem
núna njóta ásjár hins opinbera,
skilji að við niðurfellingu styrkja
eykst kaupmáttur til muna vegna
þeirrar hagræðingar sem henni
fylgir. Ef aðeins er hætt stuðn-
ingi við einn hópinn í einu kemur
það niður á afkomu hans, a.m.k.
til skemmri tíma, en ef opinber
stuðningur er lagður niður al-
mennt er það honum, sem öðrum,
til mikilla hagsbóta. Samkeppnin
hvetur einstaklinginn til dáða á
öllum sviðum og verður til þess
að kaupmáttur eykst. Ef sam-
keppnin er hins vegar um op-
inbera styrki er hún engum til
góða.
Hinn frjálsi markaður er ekki
fullkominn. Vel getur hugsast að
efnilegir listamenn; snillingar
jafnvel, fái ekki tækifæri til að
koma verkum sínum á framfæri.
Vel getur verið að enginn vilji
taka þá áhættu að styrkja þá,
með þessum afleiðingum. Lausn
á þeim vanda er ekki til. Ölmusa
hins opinbera gerir aðeins illt
verra. Fjáraustur til útvalinna
listamanna er mismunun eins og
hún gerist verst. Og jafnvel þótt
hægt væri að styrkja alla lista-
menn myndi það skapa óheyri-
lega sóun í þjóðfélaginu, með til-
heyrandi brenglun og bákni.
Opinber
list
Björk Guðmundsdóttir var ekki valin af
hinu opinbera til þess að verða heims-
fræg stjarna og ekki Halldór Laxness
heldur. Fólkið dreif þau áfram, með því
að kaupa list þeirra sjálfviljugt.
VIÐHORF
eftir Ívar Pál
Jónsson
ivarjons@-
yahoo.com