Morgunblaðið - 05.10.2002, Blaðsíða 30

B
ÍAFRA 1967. Eþíópía 1984.
Sómalía 1992. Sunnanverð Af-
ríka 2002?
Við höfum áður séð átak-
anlegar myndir af sveltandi
fólki í Afríku. Fólk á mínum aldri kannast
flest við myndirnar af börnunum í Bíafra.
Svo kom hungursneyðin í Eþíópíu og loks
þegar sjónvarpsmyndir bárust til Vestur-
landa var brugðist við. Í Sómalíu varð að
beita hervaldi til að koma matnum til
hungraðra en ekki fyrr en hundruð þús-
unda manna höfðu flosnað upp af heimilum
sínum og margir orðið matarskorti að bráð.
Er nú komin röðin að löndunum í sunn-
anverðri Afríku – löndum eins og Malaví,
Zambíu og Zimbabwe? Verða nöfn þeirra
jafngreypt í minni okkar og Bíafra og Eþ-
íópía sem samnefnari fyrir örbirgð, skort
og dauða?
Ég var nýlega á ferð í Malaví þar sem ég
heimsótti meðal annars fólk í litlum þorp-
um í sveitum landsins. Þetta voru dæmi-
gerð Afríkuþorp sem samanstóðu af nokkr-
um litlum leirkofum með stráþaki. Við
hvern kofa var haganlega gerður sívaln-
ingur, úr stráum, sem var korngeymsla
viðkomandi fjölskyldu.
Við vissum að matarskortur ríkti í land-
inu en vorum ekki viðbúin því sem blasti
við okkur alls staðar þar sem við fórum.
Geymslurnar voru allar tómar. Ég fékk að
fara inn á heimili einnar konu, sem hafði
fengið úthlutað mataraðstoð frá Rauða
krossinum. Inni var snyrtilegt og greini-
lega búið að sópa gólfin og taka til. En alls-
leysið var algjört.
Þegar við komum út leit húsfreyjan á
mig með eftirvæntingarsvip og sagði:
„Hvað finnst þér um heimilið mitt?“ Virð-
ing og stolt hverfa ekki með fátæktinni.
Uppistaðan í fæðu Malavímanna er maís,
sem er er malaður í fínt mjöl. Við mat-
argerð hita menn vatn í stórum potti og
sáldra svo maísmjölinu út í þar til komið er
þykkt deig. Þetta er svo borðað með
kryddlegi, sem hafður er til hliðar.
Maísuppskeran er í apríl á hverju ári.
Ekki er óvarlegt að áætla að fjórir af
hverjum fimm Malavíbúum reiði sig al-
gjörlega á að maísuppskeran dugi til lífs-
viðurværis fram að næstu uppskeru ári síð-
ar. En á árinu 2000 brugðust nóvember-
rigningarnar með þeim afleiðingum að
uppskeran 2001 var ákaflega rýr. Fjöldi
manns leið hungur fram að uppskerunni í
apríl í ár. Þeir sem eitthvað áttu til að selja
gerðu það til að lifa af.
Aðalástæðan fyrir hungursneyðinni sem
nú er að hefjast er að uppskeran 2002 brást
líka. Eins og við sáum í þorpunum þá er
maísinn uppurinn. Á einum stað sáum við
þunnt lag af baunum, sem duga skammt.
Sameinuðu þjóðirnar telja að ef ekkert
verði að gert muni 300.000 manns láta lífið
fyrir jól. Það eru ívið fleiri en Íslendingar
allir.
Líkt og Ólafur Ragnar Grímsson, forseti
Íslands, sagði þegar Rauði krossinn kynnti
þá söfnun sem fram fer í dag þá er hung-
ursneyðin í sunnanverðri Afríku á margan
hátt prófsteinn á íbúa ríku landanna, eins
og Íslands. Erum við sem búum við alls-
Hvað finnst þér um
Eftir Sigrúnu Árnadóttur
Að mati S
Hvað finnst þér um heimilið mitt?
spurði þessi kona er gesti bar að garði.
30 LAUGARDAGUR 5. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
V
IÐ SETNINGU Alþingis 1. október pre-
dikaði sr. Sigurður Sigurðarson, vígslu-
biskup í Skálholti, og sagði: „ Þjóð og
þjóðerni og þjóðerniskennd eru hugtök
sem jafnvel er varasamt að nota mikið ef
maður ætlar ekki að valda misskilningi. Maður á mín-
um aldri finnur að sitthvað það sem stendur í ættjarð-
arljóðunum sem ég lærði í barnaskóla hefur eins og
fengið annan hljóm vegna tíðarandans nú…Margir
draga í efa framtíð þjóðríkisins svonefnda, sem vakti
með manni metnað á ungum aldri. Ekki er það að
undra á tímum ríkjasamruna og alþjóðahyggju. Væri
ekki líka auðveldast að vera bara ekki þjóð? var ég
nýlega spurður af ungum manni.“
Þá sagði sr. Sigurður, að Alþingi væri sjálft eitt af
hinum skýru táknum þjóðernis okkar og sannarlega
varðaði miklu um þær einkunnir sem okkur yrðu
gefnar hvernig tækist til í störfum Alþingis og hvern-
ig það varðveitti virðingu sína meðal þjóðarinnar til að
geta enn verið eitt af sameiningartáknum hennar. Það
væru því ekki litlar vonir bundnar við störf þess.
x x x
Í stefnuræðu sinni á miðvikudagskvöld ræddi Davíð
Oddsson forsætisráðherra hinar miklu breytingar á
samstarfi ríkja í næsta nágrenni okkar með stækkun
Evrópusambandsins (ESB) og þar með Evrópska
efnahagssvæðisins (EES). Auk þess mundu hann og
aðrir leiðtogar aðildarríkja Atlantshafsbandalagsins
(NATO) á fundi í Prag í nóvember væntanlega ákveða
stækkun bandalagsins. Eystrasaltsríkjunum þremur
og fleiri smáríkjum yrði þá væntanlega boðin aðild.
Sagði Davíð síðan: „Aðild Eystrasaltsríkjanna að Atl-
antshafsbandalaginu hefur því mikla táknræna þýð-
ingu, því hún mun staðfesta að lok kalda stríðsins
leiddu ekki til nýrrar skiptingar álfunnar eins og úti-
lokun Eystrasaltsþjóðanna hefði gert. Aðild þeirra að
Atlantshafsbandalaginu mun þannig boða upphaf
nýrra tíma í Evrópu.“
Með stækkun ESB og EES tengist Ísland nýjum
ríkjum nánari böndum en áður. EES-samnin
þess eðlis, að innan vébanda hans verða til n
fangsefni í samræmi við þróun hins samning
samstarfs. Aðildarríkjum EES-samningsins
einnig, stækki ESB. Aðeins eitt ríki, Sviss, g
aðili að EES úr hinni áttinni sem aðildarríki
eins og Ísland, Liechtenstein og Noregur.
EES-samningurinn hverfur ekki sem mill
samningur, þótt ESB stækki. Hann hefur sa
og áður. Ber EFTA-ríkjum samningsins að
ingu hans á loft, því að hann er lykill þeirra
ESB.
Yfirbragð NATO breytist að sjálfsögðu vi
meiri stækkun þess. Atlantshafssáttmálinn f
stofnskrá NATO, stendur þó óhaggaður. Rík
binda sig áfram til að líta á árás á eitt þeirr
á þau öll. Skipulag herstjórna og varna NAT
nú mið af allt öðrum aðstæðum en ríktu á tí
kalda stríðsins. Einstök ríki verða einnig að
öryggi sínu með nýjum hætti.
Á nýlegum fundi varnarmálaráðherra NA
samþykkt tillaga Donalds Rumsfelds, varnar
herra Bandaríkjanna, um að kanna forsendu
stofna 25.000 manna hraðlið á vegum banda
Robertson lávarður, framkvæmdastjóri NAT
unnið að því að breyta bandalaginu, svo að þ
öflugt til varna gegn nýjum hættum, sem st
einkum af hryðjuverkum og gjöreyðingarvop
x x x
Enginn heldur því fram, að aðild Íslands
veikist við stækkun bandalagsins. Spurning
vegar, hvort viðfangsefni á vettvangi bandal
breytist með nýjum ríkjum. Hvort bandalag
frekar umræðuvettvangur fyrir alþjóðleg ör
en rammi utan um öflugt varnarkerfi, sem e
lagt til að glíma við skilgreinda hættu á sam
legum forsendum.
Svör við slíkum spurningum vilja menn fá
togafundinum í Prag, um leið og tekin er ák
VETTVANGUR
Þing, þjóðríki og líf
Eftir Björn Bjarnason
HANDRITIN
Það var stór dagur í sögu íslenskuþjóðarinnar er danska varðskipiðVædderen lagðist að bryggju við
Reykjavíkurhöfn í apríl árið 1971 með
helstu þjóðargersemar Íslendinga inn-
anborðs, Konungsbók eddukvæða og
Flateyjarbók. Bækurnar sem „geyma
sál og sögu Íslands“, líkt og Sigurður
Bjarnason, fyrrverandi sendiherra í
Kaupmannahöfn, sagði í samtali við
Morgunblaðið á sínum tíma.
Handrit þessi, Konungsbók eddu-
kvæða, sem geymir þorra eddukvæða,
29 talsins, og Flateyjarbók, stærsta og
veglegasta skinnhandritið, voru færð
Danakonungi að gjöf á sautjándu öld og
voru því í útlegð frá Íslandi um þriggja
alda skeið. Á næstu árum, allt fram til
ársins 1997, komu fleiri handrit til Ís-
lands frá Danmörku. Samkvæmt sam-
komulagi danska og íslenska ríkisins
fengu Íslendingar afhent alls 1.666
handrit og handritahluta, 1.350 fornbréf
og 6.000 fornbréfauppskriftir úr Árna-
safni í Kaupmannahöfn og að auki 141
handrit úr Konungsbókhlöðu.
Þarna eru margir dýrgripir, nær öll
handrit Íslendingasagna, Sturlunga
sögu og Íslendingabókar Ara fróða, svo
eitthvað sé nefnt.
Frá því að handritin komu heim hafa
þau verið geymd í Stofnun Árna Magn-
ússonar við Suðurgötu og hafa reglu-
lega verið haldnar sýningar á þeim, eins
og aðstaða leyfir. Konungsbók hefur
einungis einu sinni farið úr húsi frá því
að hún kom heim og var það á síðasta ári
er hún var flutt með lögregluvernd yfir í
aðalbyggingu Háskóla Íslands. Þar var
hún til sýnis fyrir framan hátíðarsal há-
skólans í tilefni af því að nýtt ljósprent
Konungsbókar var gefið út þegar þrjá-
tíu ár voru liðin frá heimkomu handrit-
anna.
Sýningaraðstaða í Árnastofnun er
hins vegar af mjög skornum skammti og
hefur því verið erfitt að hafa þessi hand-
rit og önnur aðgengileg fyrir almenning
í jafnríkum mæli og æskilegt er. Það er
því mikill atburður er stærsta sýning á
íslenskum miðaldahandritum, sem sett
hefur verið upp hérlendis, verður opnuð
í Þjóðmenningarhúsinu í dag. Sýningin
ber yfirskriftina „Handritin“ og verða
alls fimmtán handrit til sýnis við opn-
unina.
Til stendur að sýningin verði opin í
fimm ár og verður handritum skipt út
meðan á sýningunni stendur til að sem
flest komi fyrir augu almennings. Þá
hefur verið gefið út sérstakt ritgerða-
safn í tilefni af opnun sýningarinnar
sem á að auðvelda sýningargestum að
kynna sér betur og skilja þá sögu sem
sýningin segir.
Danir töldu það mikla fórn að láta
handritin af hendi og það sýndi mikinn
drengskap af þeirra hálfu að þeir gerðu
það engu að síður. Okkur Íslendingum
ber skylda til að tryggja að þeim þjóð-
ararfi, sem í handritunum felst, og við
endurheimtum, sé haldið lifandi og að
vel sé að honum búið.
Til stendur að byggja nýtt hús undir
Árnastofnun við hlið Þjóðarbókhlöðunn-
ar. Með slíkri byggingu verður handrit-
unum sýnd sú virðing sem þeim ber og
jafnframt tryggt að þau og sú saga er
þeim tengist verði aðgengileg íslensku
þjóðinni.
SKÁLDSKAPUR OG
SJÁLFSMYNDIR ÞJÓÐA
Það er ekki oft sem hingað til landskoma fjórir frægir framverðir úr
breskri skáldsagnagerð, en fyrir
skömmu stóð breska sendiráðið á Ís-
landi fyrir heimsókn rithöfundanna
Ians McEwans, Michèle Roberts, Gra-
hams Swifts og Bernadine Evaristo.
Með í för var kunnur fræðimaður og há-
skólakennari, Jon Cook, sem um langt
skeið hefur átt drjúgan þátt í að móta
nýstárleg viðhorf um skörun rannsókna
bókmenntafræðinga og frumsköpunar
skálda á sviði bókmenntakennslu við
East Anglia-háskólann í Norwich.
Á þriggja daga bókmenntaþingi, und-
ir yfirskriftinni „Þjóðin, sjálfsmyndin
og skáldsagan“, ræddu höfundarnir um
verk sín auk þess sem efnt var til pall-
borðsumræðna með íslenskum höfund-
um á lokadegi þingsins. Í grein sem
birtist í Lesbók sl. sunnudag er haft eft-
ir Jon Cook, sem stýrði umræðum á
þinginu, að „skáldsagan [hafi] á síðustu
öldum gegnt veigamiklu hlutverki við
staðfestingu þjóðarvitundar í ólíkum
samfélögum. Í íslensku samhengi mætti
nefna Halldór Laxness og sagnaarf Ís-
lendingasagnanna. Verkefni þessarar
samkomu var að spyrja að hvaða marki
þessir mælikvarðar eiga enn við þegar
kemur að því að meta þá strauma sem
móta bókmenntirnar og viðhorf þeirra.“
Þessari spurningu var að sjálfsögðu
ekki svarað til hlítar á þinginu en þó
kom vel í ljós að hvaða marki megin-
straumar hefðarinnar hafa vikið fyrir
fjölmenningarlegum þáttum í bresku
samfélagi á undanförnum áratugum, um
leið og gengist hefur verið við þeim
margbreytileika sem nýlendustefnan
skilaði. Í viðtali sem birtist hér í blaðinu
í vor vísaði Graham Swift einmitt til
þeirrar menningarlegu vitundarvakn-
ingar sem hann taldi hafa „haft mjög
auðgandi áhrif á breska menningu, það
leikur enginn vafi á því að við erum ekki
eins sjálfhverf eða einangruð og við vor-
um áður“, sagði hann.
Eins og bent var á í umfjöllun „Af
listum“, er helguð var þinginu í Morg-
unblaðinu sl. sunnudag, er Íslendingum
nauðsynlegt að kalla eftir „gagnrýni og
endurmati á eigin þjóðarvitund“. Að
öðrum kosti öðlast nýjar raddir engan
hljómgrunn í menningarumræðunni
auk þess sem þeim er ekki veitt hlut-
deild í sjálfsmynd þjóðarinnar. Á hátíð-
inni kom því glögglega í ljós hversu
mikilvægu hlutverki menningarleg
samskipti við umheiminn gegna við að
blása nýju lífi í okkar eigin bókmennta-
umræðu, sem óhjákvæmilega markast
af því litla málsvæði og þeim einsleita
menningarheimi sem hún tilheyrir. Í
því sambandi er vert að hafa í huga að
sjálfsmynd þjóðar mótast ekki síst fyrir
tilstilli lista og því varðar það litla þjóð
á borð við Íslendinga miklu að láta til
sín taka í alþjóðlegri orðræðu á þessu
sviði. Það er því full ástæða til að fagna
því frumkvæði sem breski sendiherr-
ann, John Culver, sýndi með þessari
bókmenntahátíð, er þjónaði ekki ein-
ungis sem kynning á breskum samtíma-
bókmenntum, heldur efldi um leið gagn-
kvæm tengsl Bretlands og Íslands í
tilraun til að staðsetja veruleika ís-
lenskra samtímabókmennta andspænis
breskum, í hugmyndafræðilegu sam-
hengi sem bæði er fjölmenningarlegra
og alþjóðavæddara en við eigum að
venjast.