Morgunblaðið - 06.10.2002, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 6. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
HUGMYND menntamálaráðherraer sú að hlutverk íslensk-danskr-ar menningarstofnunar á Íslandiverði að stuðla að rannsóknum,varðveislu og kynningu á nor-
rænum menningararfi almennt en íslenskum
menningararfi og menningarminjum sérstak-
lega. Einnig að stuðla að því að efla menning-
arsamstarf og styrkja menningartengsl Dana
og Íslendinga, auka þekkingu Íslendinga á
sameiginlegri sögu þjóðanna og hvetja til auk-
inna menningartengsla með því meðal annars
að efla frekar dönskukennslu á Íslandi.
Ráðherra leggur til að framlag Íslendinga til
slíkrar stofnunar yrði að sjá um stofnkostnað
og rekstur en framlag Dana yrði að þeir legðu
henni til þá forngripi íslenska sem eru í vörslu
Dana.
Menntamálaráðherra hefur þegar kynnt
þetta mál fyrir ríkisstjórninni og hún er er-
indrekstrinum samþykk.
Nei!
Forsaga þessa er sú að á fundi með menn-
ingarmálaráðherra Dana, Brian Mikkelsen, í
Kaupmannahöfn í ágúst síðastliðnum óskaði
menntamálaráðherra, Tómas Ingi Olrich, eftir
því að teknar yrðu upp viðræður milli Dan-
merkur og Íslands um frekari afhendingu ís-
lenskra forngripa, sem eru í vörslu Dana.
Svar danska ráðherrans var stutt og laggott:
„Nei,“ eins og Tómas Ingi segir blaðamanni.
Er það í anda sáttmála milli Danmerkur og Ís-
lands frá 1965, um flutning á hluta af hand-
ritum Stofnunar Árna Magnússonar í Kaup-
mannahöfn í vörslu og umsjón Háskóla
Íslands. Þar segir í 6. grein: „Samningsaðiljar
eru sammála um það, að með þeirri skipan,
sem hér er gerð, sé viðurkennt, að fullkomlega
og endanlega sé útkljáð um allar óskir af ís-
lenzkri hálfu varðandi afhendingu hvers konar
íslenzkra þjóðlegra minja sem í Danmörku eru.
Samkvæmt því skal að hálfu íslenzka ríkisins
eigi unnt í framtíðinni að hefja né styðja kröfur
eða óskir um afhendingu slíkra minja úr
dönskum skjalasöfnum eða söfnum, opinber-
um jafnt sem í einkaeign.“
Mestu þjóðargersemarnar
„Ég held við verðum að skoða sáttmálann
frá 1965 í ljósi þeirra aðstæðna sem íslensk
stjórnvöld stóðu frammi fyrir. Þarna var verið
að semja um mestu þjóðargersemi Íslendinga,
handritin, og mikilvægi þess að fá handritin
heim yfirskyggði allt. Ef ég hefði staðið
frammi fyrir þeim möguleika að fá handritin
heim á forsendu þess samkomulags sem gert
var á þeim tíma hefði ég undirritað það sjálf-
ur,“ segir Tómas Ingi við Morgunblaðið.
„Í því að ég tek þetta mál upp nú er ekki
fólginn hinn minnsti vottur af gagnrýni á þá
sem stóðu að þessu máli af íslenskri hálfu á
þeim tíma. Þvert á móti hefði ég gert hið sama
og verið stoltur, því það að endurheimta þessi
menningarverðmæti er langstærsti áfangi í
baráttu þjóðarinnar í þessum efnum.
Meginþorri okkar verðmætustu handrita
kom í kjölfar þessa þannig að segja má að það
hafi verið langstærsti menningarviðburður í
sögu þjóðarinnar nú á síðari tímum þegar þetta
mál leystist. Ég er því mjög sáttur við það.
Hins vegar eru aðstæður nú aðrar og viðhorf
til þess, hvernig farið er með menningarverð-
mæti í vörslu þjóða sem hafa haft aðstöðu til að
safna þeim og varðveita, hafa breyst.“
Samstarf og vinátta
Tómas Ingi kveðst hafa fjallað um hugmynd
sína í ræðu ytra áður en hann lagði fram áð-
urnefnda beiðni. „Ég undirstrikaði að við hefð-
um litið á handritamálið sem staðfestingu á
mjög góðu samstarfi þjóðanna og mikilli vin-
áttu. Þegar gengið hefði verið frá handrita-
samningnum hefði það markað tímamót, á
þeim tíma sem það var gert, en síðan hefði mik-
ið breyst. Og ég benti þeim alveg sérstaklega á
að það væri sérkenni á íslenskum menningar-
arfi að hann væri að miklu leyti fólginn í hand-
ritum. Við ættum engin hús frá miðöldum og
mjög lítið af gripum frá þeim tíma miðað við
aðrar þjóðir. Þess vegna væru þessir gripir
okkur verðmætari en öðrum þjóðum. Ég benti
líka á að Danir ættu mikinn fjölda af gripum
frá miðöldum og þess vegna væru þessir ís-
lensku gripir í Þjóðminjasafninu danska ekki
eins áberandi og þeir yrðu í íslensku safni
vegna þess að þeir hyrfu í fjöldann. Ég benti
þeim líka á að þessir gripir hefðu enga sam-
svörun í danskri sögu í raun og veru. Ég minnti
þá hins vegar á það að Íslendingar hefðu aldrei
beðið um þessi gögn og borið fyrir sig einhver
lögfræðileg rök. Við hefðum alltaf borið fyrir
okkur vináttu þjóðanna og frændsemi,“ segir
ráðherra nú við Morgunblaðið.
Margir merkilegir gripir, alls um 120, voru
fluttir til Íslands frá Danmörku árið 1930 og
eru nú í Þjóðminjasafninu en Tómas Ingi segir
álíka fjölda mjög merkilegra íslenskra gripa
enn ytra. Hann skoðaði einmitt Þjóðminjasafn-
ið danska í sumar og nefnir einn þriggja
Grundarstóla, merka gripi frá 16. öld. Þrír
voru til upphaflega, einn er varðveittur á Þjóð-
minjasafni Íslands, einn er í geymslu í Dan-
mörku – er ekki á sýningu – en einn týndist
fyrir margt löngu.
Hann nefnir og helgiskrín frá Keldum, sem
er til sýnis í danska Þjóðminjasafninu, mjög
verðmæta og glæsilega biskupsskrúða sem þar
eru einnig, svo og mjög glæsileg drykkjarhorn.
„Þau eru innan um önnur drykkjarhorn sem
þar eru til sýnis og skera sig svo sem ekki úr
þeim mikla fjölda, en eru að vísu stærri og veg-
legri,“ sagði ráðherrann.
Sérstök Íslandsdeild er engin í danska Þjóð-
minjasafninu heldur gripunum dreift um safn-
ið.
Ný stofnun?
Eftir að ljós var skýr afstaða Dana við fyrri
hugmynd Tómasar Inga, þess efnis að teknar
yrðu upp viðræður milli þjóðanna um frekari
afhendingu íslenskra forngripa, lagði ráð-
herrann fram tillögu sína um stofnun íslensk-
danskrar menningarstofnunar.
„Ég sagði að í ljósi þeirra góðu samskipta
sem ríkt hefðu á milli þjóðanna vildi ég koma
hugmyndinni á framfæri við dönsk stjórnvöld.
Danir báðu um frest til að skoða málið og það
er enn í skoðun hjá þeim.“
En hver er ástæða þess að Tómas Ingi tók
málið upp nú í sumar?
„Ástæða þess að ég tek þetta upp núna er í
rauninni margþætt.
Í fyrsta lagi er ég búinn að vinna mikið í
skýrslugerð um menningartengda ferðaþjón-
ustu og skilaði skýrslu þar um til samgöngu-
ráðherra áður en ég kom hingað inn í ráðu-
neytið. Þar er rætt alveg sérstaklega um að
koma á framfæri við Íslendinga og aðrar þjóðir
lýsingum og kynningu á íslensku miðaldasam-
félagi, sem ég tel að hafi ekki verið nægilega
vel kynnt og sérstaklega hafi menn ekki nægi-
lega góða innsýn í það hversu flókið og athygl-
isvert það samfélag var frá menningarlegu
sjónarmiði.
Þessir gripir gegna náttúrlega grundvallar-
hlutverki í því að menn öðlist skilning á því
hvers konar samfélag þetta var sem hér
þreifst.
Annað sem ég legg mikla áherslu á í skýrsl-
unni er kynning á handritum, sem nú er ein-
mitt að hefjast í Þjóðmenningarhúsinu
Hitt er svo það að eitt fyrsta verk mitt eftir
að ég kom hingað í ráðuneytið var að safna
saman gögnum um stöðu þessara mála af al-
mennum áhuga mínum á fornminjum og velta
því fyrir mér með hvaða hætti væri hægt að
taka á því.
Síðan var sérstök ástæða til þess að heyra í
Dönum og vita hvernig þeir tækju þessu, því
ekkert slíkt hefur viðrað við þá allan þennan
tíma eftir því sem mér er kunnugt.
Þetta helst líka í hendur við mikinn og vax-
andi áhuga úti um allt land á kynningu á fortíð
Íslendinga; á safnastarfsemi, það er vaxandi
áhugi á því að sinna fornleifafræði, fornleifa-
uppgröftur hefur tekið mikinn kipp og ýmsar
athyglisverðar upplýsingar eru að berast í
gegnum fornleifafræðina. Ný viðhorf eru að
verða í skýringum og athugunum á hinum
fornu textum okkar þar sem munnleg geymd
er að fá einhvers konar viðurkenningu. Það er
farið að bera á slíkum sjónarmiðum hjá fræði-
mönnum.“
Viðunandi lausn finnist
Ráðherra segir að þar sem mikil athygli
beinist nú að fortíðinni hafi sér líka fundist
vera ástæða til að hreyfa þessu máli sérstak-
lega. „Það er ákveðinn áhugi á málinu í þjóð-
félaginu, gerjun sem mér finnst kalla á það að
við tökum þetta mál upp við Dani á vingjarn-
legum og jákvæðum nótum.“
Tómas Ingi Olrich kveðst binda miklar vonir
við að samstarf þjóðanna geti orðið gott í fram-
tíðinni og viðunandi lausn finnist á þessu máli
„í anda þeirra samskipta sem áður hafa verið
um þetta mál.“
Ráðherra segist ekki hafa hugað að nánari
útfærslu hugmyndar sinnar, verði hún að veru-
leika.
„Mér finnst ótímabært að huga að henni
nánar fyrr en ég fæ tilfinningu fyrir því hvern-
ig hugmyndin mælist fyrir hjá danska menn-
ingarmálaráðuneytinu og dönsku ríkisstjórn-
inni.“
Hann segir aðspurður að danski menningar-
málaráðherann hafi ekki gefið í skyn hvenær
vænta megi viðbragða við hugmyndinni, en
hann hafi hins vegar lýst yfir sérstökum áhuga
á að koma í heimsókn til Íslands.“
Menntamálaráðherra hefur kynnt Dönum hugmynd sína þess efnis að stofnuð verði íslensk-dönsk menningarstofnun með aðsetur á Íslandi
Allir íslenskir forngripir
í vörslu Dana komi til Íslands
Tómas Ingi Olrich mennta-
málaráðherra vill að stofnuð
verði íslensk-dönsk menning-
arstofnun, sem verði á Íslandi,
þar sem varðveittir yrðu allir
þeir forngripir íslenskir sem
enn eru í vörslu Dana. Skapti
Hallgrímsson forvitnaðist um
málið í samtali við ráð-
herrann.
Morgunblaðið/Skapti Hallgrímsson
Tómas Ingi Olrich, lengst til vinstri, kynnir sér fornleifauppgröft að Gásum í Eyjafirði í júlí í sumar.
Ráðherra segir að þar sem mikil athygli beinist nú að fortíðinni hafi sér fundist vera ástæða til að
hreyfa því sérstaklega við Dani að íslenskir forngripir í vörslu Dana verði fluttir til landsins.
skapti@mbl.is