Morgunblaðið - 20.08.2003, Blaðsíða 24

UMRÆÐAN
24 MIÐVIKUDAGUR 20. ÁGÚST 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Opið mán.-fim. frá kl. 9–18, fös. frá kl. 9-17
Ármúla 1, sími 588 2030 – fax 588 2033
Mjög vel staðsett 90 fm íbúð á
annarri hæð til vinstri. Íbúðin skiptist
m.a. í gott svefnherbergi, tvær sam-
liggjandi stofur með rennihurð sem
auðvelt er að skipta í stofu og gott
herbergi, baðherbergi með kari og
rúmgott eldhús. Húsið er nýlega
standsett að utan og þá skipt um gler. Góð lóð og næg bílastæði.
Íbúðin laus til afhendingar við kaupsamning. Verð kr. 12,3 milljónir.
KAPLASKJÓLSVEGUR 39
OPIÐ HÚS Í DAG KL. 20 - 22
HVERNIG er hægt að fyrirgefa
þeim sem misnota börn, þeim sem
beita einhvers konar ofbeldi,
nauðga eða taka líf
annarrar mann-
eskju?
Mannlega séð er
það örugglega ekki
auðvelt, jafnvel ill-
mögulegt og ekki
ætla ég að segja til
um það hverjum eigi að fyrirgefa og
þá hvenær eða hvernig. Ef það er
þá hægt.
Þegar um refsiverða glæpi er að
ræða hlýtur að vera eðlilegt að
kæra. Taka þá leikreglur samfélags-
ins viðkomandi geranda og dæma
hann til hegningar eftir vonandi
sanngjörnum lögum landsins.
Hegningin hlýtur þá að taka mið af
því að forða samfélaginu frá glæpa-
manninum um tíma. Hegningin
hlýtur þó ekki síður að miðast að
því að koma viðkomandi ódæð-
ismanni til hjálpar eða betrunar svo
hann sjái að sér, bæti ráð sitt og
geri síður glæpsamleg glappaskot
eða mistök framvegis.
Allt hlýtur þetta að vera bæði
mann- og þjóðfélagslega bætandi og
auk þess ákveðin viðurkenning þol-
enda á því að refsivert athæfi hafi
verið framkvæmt og því réttlætinu
fullnægt að einhverju marki með
dómsuppkvaðningu og þar til gerðri
refsingu eða öllu heldur einhvers
konar betrun eða við skulum alla
vega vona að svo sé. Brotaþola og
samfélaginu öllu hlýtur því að líða
betur? Þótt vissulega hljóti að vera
eftir úrvinnsla erfiðra tilfinninga,
sársauka og sorgar þolanda, fjöl-
skyldu hans og vina.
Sumt ofbeldi og misrétti verður
þó aldrei hægt að kæra þótt mis-
kunnarlaust og mannskemmandi
kunni að vera.
Meiðandi mannleg samskipti
Í daglegum mannlegum sam-
skiptum verðum við fyrir alls kyns
árekstrum. Á okkur er hallað, okkur
er hafnað, við erum beitt órétti, við
erum svikin, lögð í einelti eða beitt
einhvers konar ofbeldi sem erfitt
getur verið að sanna eða kæra.
Þá vaknar sú erfiða spurning: Er
hægt að fyrirgefa þeim sem gerir
eitthvað á okkar hlut? Hverjum á að
fyrirgefa og þá hvenær eða hvern-
ig?
Hvað sem öllu ranglæti, ofbeldi
og glæpum líður heldur lífið alltaf
einhvern veginn áfram. Og þá er
spurningin: Er hægt að lifa með
orðinni framkomu eða verknaði og
þá hvernig? Sumt verður aldrei tek-
ið aftur og aldrei bætt, jafnvel þrátt
fyrir iðrun og góðan vilja.
Öll viljum við væntanlega koma
sem skást út úr áföllum, sjá til sólar
á ný, þótt orðin reynsla marki óneit-
anlega djúpt sár og skilji oft eftir
sig illgræðanlegt ör sem við neyð-
umst til að bera og lifa með þótt við
hefðum óskað þess heitast af öllu að
hafa sloppið við að eignast viðkom-
andi reynslu.
Ef við viljum vinna að því að ná
áttum eftir hvers konar áfall er þá
rétta leiðin að nærast á og vilja við-
halda beiskju, biturð, hatri og
hefnd? Eða er það raunhæfur kost-
ur að vilja leitast við að fyrirgefa, ef
það er þá á mannlegu valdi?
Fyrirgefning er ekki sama
og samþykki
Það að fyrirgefa er spurning um
hugarfar, lífsafstöðu. Öll þráum við
að okkur sé fyrirgefið. Fyrirgefn-
ingin er háleitt, göfugt og verðugt
markmið. Það að fyrirgefa er að
sætta sig við að gera viðkomandi at-
burð að fortíð sem við fáum ekki
breytt. Það er að ákveða að horfa
fram á veginn og halda áfram.
Fyrirgefningin kostar ákveðnar
hugarfarslegar fórnir. Við þurfum
að ganga í okkur og jafnvel brjóta
odd af oflæti okkar. Það getur verið
sárt. Fyfirgefningin er spurning um
lífsafstöðu, hún er liður í úrvinnslu
tilfinninga. Þegar upp er staðið gef-
ur hún mikið. Það er eins og þungu
fargi sé létt af hjarta okkar. Lífs-
gangan verður bærilegri og við sátt-
ari við náungann, umhverfið og ekki
síst okkur sjálf.
Það að fyrirgefa er ekki það sama
og að sætta sig við eða að sam-
þykkja einhverja liðna meiðandi at-
burði. Síður en svo. En það er að
sætta sig við að atburðurinn er for-
tíð sem við fáum ekki breytt.
Við hljótum að þrá réttlæti og við
sættum okkur ekki við liðna meið-
andi atburði sem rændu okkur ein-
hverju mikilvægu og dýrmætu, ollu
mikilli vanlíðan og jafnvel óbæt-
anlegu tjóni.
Við skulum aldrei samþykkja
slíkt framferði í hvaða mynd eða á
hvaða stigi sem það kann að birtast.
Stöndum saman um að koma í veg
fyrir misnotkun, ofbeldi og hvers
konar glæpi. Finnum leiðir til að
koma fórnarlömbunum til var-
anlegrar hjálpar svo þau þurfi ekki
að burðast ein með hina erfiðu líðan.
En að festast í beiskju, biturð,
hatri og hefnd þegar til lengri tíma
er litið er mannskemmandi, við
stöðnum og festumst í biturri og
sárri fortíðinni. Beiskja, biturð, hat-
ur og hefnd leiðir okkur endanlega
inn í myrkur og ógöngur.
En sú lífsafstaða að vilja að okkur
sé fyrirgefið jafnvel óverðskuldað
og það að reyna í veikum mann-
legum mætti að fyrirgefa náung-
anum bætir líðan okkar á leið til
framtíðar. Hatrið ýfir upp sár sem
alltaf eru flakandi og aldrei gróa.
En fyrirgefningin er eins og græð-
andi smyrsl. Þótt vissulega sitji allt-
af eftir ör sárra minninga.
Dagurinn í gær eða dagurinn í
dag. Okkar er valið. Við getum ekki
lifað báðum. Annaðhvort festumst
við í fortíðinni eða lifum deginum í
dag og horfum fram á veginn með
reynslu fortíðarinnar sem bakgrunn
en ekki sem stjórnanda.
Kannski er það svo eftir allt sam-
an bara alls ekkert á mannlegu
valdi að fyrirgefa. Hvað er þá til
ráða? Guð. Hann getur allt. Felum
okkur því honum sem mýkir hjört-
un. Honum sem kann, vill og getur
fyrirgefið og reisir okkur upp á ný
til vonarríkrar og bjartrar fram-
tíðar.
Er fyrirgefningin
raunhæfur
valkostur?
Eftir Sigurbjörn Þorkelsson
Höfundur er rithöfundur, fram-
kvæmdastjóri Laugarneskirkju og
forseti Gídeonfélagsins á Íslandi.
UNDANFARNA daga hefur ver-
ið umræða um hvort banna eigi tób-
aksreykingar á veitinga- og
skemmtistöðum. Sitt
sýnist hverjum og er
umræðan oft heit
eins og yfirleitt ger-
ist þegar rætt er um
reykingar. En um
hvað snýst þetta
mál? Af hverju á að
banna reykingar? Jú, aðalröksemd-
in virðist sú að starfsfólk veitinga-
og skemmtistaða sé nauðugt viljugt
umvafið reykjarmekki í vinnunni og
því þurfi að verja það óbeinum reyk-
ingum með því að banna reykingar.
Með reykingabanni verður loftið
nefnilega hreint og tært og starfs-
fólkið sem um ræðir getur dregið
andann léttar í orðsins fyllstu merk-
ingu. En þarna er jú mergurinn
málsins: hreint loft. Hreint loft er
nefnilega það sem þetta í raun og
veru snýst allt um. Stóra spurningin
er hins vegar hvort besta leiðin til að
auka hreina loftið sé með boðum og
bönnum. Er einhver önnur leið fær?
Andrúmsloftið er þeim eiginleika
gætt að vera allsstaðar umhverfis
okkur og því geta allir notað það án
þess að þurfa að borga fyrir notin –
því miður, frá sjónarhóli hagfræð-
inga. Við hagfræðingar tölum í
svona tilvikum um markaðsbrest,
því markaðinum tekst ekki að fá fólk
til að borga fyrir not á andrúmsloft-
inu. Þetta ber ekki að skilja svo að
hver andardráttur eigi að vera verð-
lagður, heldur að þeir sem menga
andrúmsloftið ættu að borga fyrir
það. Í því tilviki sem hér um ræðir
væri auðvitað best að þeir sem vilja
reykja – því sumir vilja reykja –
hreinlega mundu borga fyrir það
tjón sem þeir valda. Auðvitað gera
þeir það að vissu marki nú þegar í
formi gjalda sem ríkisvaldið leggur
á tóbaksvörur, en umræða und-
anfarinna daga bendir eindregið til
þess að þetta gjald sé ekki nógu
hátt. Bíddu nú við, hugsar reyk-
ingafólk, er verið að stinga upp á að
auka enn skattlagningu á sígar-
ettur? Nei, ekki er það nú tilgangur
þessa greinarstúfs, enda er til reyk-
ingafólk sem stundar ekki veitinga-
og skemmtistaði og ætti því ekki að
bera kostnað við að hreinsa loftið
þar. Tilgangurinn hér er sá að
benda á annars konar gjaldtöku sem
gæti verið valkostur við núverandi
hugmyndir um algert bann á reyk-
ingar. Hugmyndin er að setja á
gjald, sem kalla mætti reykgjald,
sem eigendur veitinga- og skemmti-
staða greiða og muni þetta gjald
renna beint til tóbaksvarna og heil-
brigðisstofnana sem eiga við afleið-
ingar reykinga. Reykgjald þetta
færi t.d. eftir stærð þess húsnæðis
sem tóbaksreykur nær til á hverjum
veitinga- og skemmtistað. Tökum
sem dæmi 500 fermetra húsnæði
þar sem lofthæð er 2,5 metrar.
Þarna er því um að ræða 1.250 rúm-
metra. Nú má hugsa sér að taka
gjald fyrir hvern rúmmetra húsnæð-
isins og mætti þetta gjald síðan vera
reiknað fyrir hvern dag sem er opið
eða fyrir hverja viku eða fyrir hvern
mánuð. Það má hugsa sér margs-
konar útfærslur, en ímyndum okkur
að gjaldið sé 100 krónur á rúmmetra
og látum tímalengd liggja á milli
hluta. Því væri gjaldið 125 þúsund
krónur fyrir þennan stað. Ég efa
ekki að húseigandanum þætti blóð-
ugt að borga þetta gjald, en engu að
síður munu margir taka þetta fram-
yfir reykingabann, því ef gjald er
innheimt ætti húseigandinn ýmsa
möguleika í stöðunni, sem ekki eru
til staðar ef um bann er að ræða.
Hann gæti jú velt þessu yfir í að-
gangseyrinn, nú eða hækkað verð á
drykkjum og mat sem hann selur.
Þá er hins vegar viðbúið að eitthvað
fækki viðskiptavinum, og ekki yrði
húseigandinn ánægður með það.
Auðvitað gæti hann bara tekið
gjaldið á sig svo hagnaður hans af
starfseminni minnkaði sem næmi
gjaldinu, en ef gjaldið er mjög hátt
mundu einhverjir leggja upp laup-
ana. En einn valkostur væri jú að
minnka reyksvæðið í húsinu og þar
með lækka gjaldið sem þyrfti að
borga. Ef gjaldið er nógu hátt þá
mundu sjálfsagt einhverjir, einkum
matsölustaðaeigendur, banna alveg
reykingar og þar með losna alveg
við gjaldið. Aðrir gætu brugðið á
það ráð að innrétta reykherbergi og
þar með minnka rúmmetrafjöldann
sem reykgjaldið leggst á. Auðvitað
þarf að vera tryggt að reykur berist
ekki inn á önnur svæði húsnæðisins.
Í dæminu okkar mætti hugsa sér að
húseigandinn setji 100 fermetra
undir reykherbergi og þarf þá að-
eins að borga reykgjald fyrir 250
rúmmetra. Það þýðir sparnað upp á
80% frá upprunalega gjaldinu.
Kostir þessarar aðferðar eru m.a.
að veitinga og skemmtistaðaeigend-
ur færu sjálfviljugir út í breytingar,
ekki vegna lagaákvæða, heldur
vegna þess að þeir búast við aukn-
um hagnaði í kjölfarið. Einnig eiga
viðskiptavinir valkosti, því sennilega
mundu einhverjir reyklausir staðir
spretta upp í kjölfar reykgjaldsins.
Síðan fær ríkið tekjur sem verða
nýttar við tóbaksvarnir og meðferð
vegna tóbakssjúkdóma. Á hinn bóg-
inn mun þessi leið ekki útrýma
reykingum, því einhverjir munu
borga gjaldið og bjóða sínum við-
skiptavinum upp á reykmettuð
húsakynni.
Þessar hugleiðingar sem hér eru
settar fram eru langt frá því að vera
fullmótaðar og að mörgu þyrfti að
hyggja áður en til útfærslu kæmi.
Tilgangurinn er einungis að vekja
fólk til umhugsunar og að leggja
fram raunhæfan valkost við þau
reykingaboð og -bönn sem hafa ver-
ið rædd undanfarið; valkost sem
yrði líklega meiri sátt um en algert
reykingabann.
Með bönnum skal land byggja?
Eftir Vilhjálm H. Wiium
Höfundur starfar við viðskiptadeild
Háskólans í Reykjavík.
FJÖRLEGAR umræður hafa átt
sér stað upp á síðkastið um það
hvort reykingum skuli alfarið úthýst
af veitingahúsum,
skemmtistöðum og
börum. Furðuleg
sjónarmið hefur bor-
ið á góma í um-
ræðunni þess efnis
að ,,eigendur veit-
inga- og skemmti-
staða ráði því sjálfir hvort þeir leyfi
reykingar í húsum sínum.
Okkur ber skylda til að nota ör-
yggisbelti í einkabílum okkar, nota
handfjálsan búnað þegar við tölum í
síma og aka á löglegum hraða, fara
að settum reglum – til að fækka bíl-
slysum og dauðsföllum. Ábyrgð yf-
irvalda er öðrum til eftirbreytni
hvað það varðar. Hvers vegna bjóða
eigendur banka, kvikmyndahúsa,
flugfélaga, rútufyrirtækja og ann-
arra fyrirtækja ekki upp á reyk- og
reykrými fyrir viðskiptavini sína?
Þeir hljóta að ráða yfir sínum eigin
húsum. Fram til þessa hafa ekki ein
rök verið færð fyrir því hvers vegna
leyfa ætti reykingar á veitinga- og
kaffihúsum, börum og skemmtistöð-
um, en ekki á öðrum opinberum
stöðum. ,,Af því bara er ekkert svar
en það hefði líklega talist fullgilt
svar fyrir hálfri öld þegar enginn
vissi að tóbaksreykur væri ban-
vænn. Ætla mætti að hagsmuna-
samtök starfsfólks veitinga- og
skemmtistaða líti á sitt fólk sem ann-
ars flokks starfsfólk sem sé í lagi að
fórna í eiturmettað andrúmsloft.
Hvað varð um lög um vinnuvernd?
Hvers á þetta starfsfólk að gjalda?
Það er með ólíkindum að á nýrri
öld skuli einstaklingar enn rísa upp
og reyna að sannfæra landsmenn um
að reykingar á opinberum stöðum,
innan um aðra, séu sjálfsögð mann-
réttindi. Allar erlendar kannanir
sýna að það er nánast enginn munur
á eiturefnamagni í reyklausu- eða
reykrými á veitingastöðum (Hels-
inki 2003). Innlit á veitingastaði í
Reykjavík sannreyna það og sýnir
nýlega könnun (TVN 2002) að 39
staðir af 40, sem leyfa reykingar,
fara ekki að lögum um tóbaksvarnir.
Í tóbaksreyk eru tæplega 60
krabbameinsvaldandi efni og þau
fara ekki í manngreinarálit, hvað þá
að þau hörfi þegar þau berast inn á
,,reyklaus“ svæði. Hvernig getur
reykingamaður vitað að reykur frá
hans sígarettu kveikir ekki krabba-
mein hjá einstaklingi sem hugðist fá
sér kaffisopa á ,,reyklausu“ svæði.
Tóbaksvarnir snúast um að bjarga
mannslífum þegar til lengri tíma er
litið. Stjórnmálamenn, sem geta
skipt sköpum í tóbaksvörnum, eru
meðvitaðir um það. Það væri fróð-
legt að gera skoðanakönnun á því
hversu mörgum mannslífum Íslend-
ingar eru tilbúnir að fórna fyrir það
að leyfa reykingar áfram á opinber-
um stöðum. Hvers virði er hvert
mannslíf? Milljón, hundrað milljónir,
milljarður? Hverjum á að fórna? Er
kannski nógu mörgum fórnað nú
þegar?
Staðreyndin er sú að á milli 30 og
40 manns deyja árlega af völdum
óbeinna reykinga á Íslandi, saklaust
fólk. Hátt í 400.000 manns á heims-
vísu falla árlega vegna óbeinna reyk-
inga í nafni frelsis þess sem reykir,
þ.e. ,,að engum kemur við hvort ég
reyki. Það að minnast á frelsi og
mannréttindi í sömu andrá og reyk-
ingar er hjákátlegt. Hverra frelsi er
það að um 55% barna á heimsvísu
búa við óbeinar reykingar á heim-
ilum? Hverra frelsi er það að börn
neyðast til að anda að sér krabba-
meinsvaldandi efnum, bundin í bíl-
stól? Hverra frelsi er það þegar
móðir reykir á meðgöngu? Reyk-
ingar eru ánauð þótt allir hafi vit-
anlega frelsi til að gera það sem þá
langar til, ,,svo fremi að þeir skaði
ekki aðra (samkvæmt mannréttinda-
sáttmála sameinuðu þjóðanna). Heil-
brigðisyfirvöld úti um allan heim
vörðu hundruðum milljarða til að
stöðva útbreiðslu bráðalungnabólg-
unnar á dögunum sem lagði innan
við 1.000 saklausa einstaklinga að
velli. Til allrar hamingju tókst það
en núna er kominn tími til að bjarga
einhverjum af þeim 400.000 sem
deyja árlega vegna reykinga ann-
arra.
Tóbaksvarnir eru í forgangi í heil-
brigðisáætlun ríkisstjórnar Íslands
sem nær til ársins 2010. Markmiðin
eru háleit en þau nást ekki nema
borin sé virðing fyrir hverju einasta
mannslífi. Hingað til hafa íslenskir
stjórnmálamenn haft hugrekki og
framsýni til að hefta útbreiðslu
reykinga, sölu á sígarettum til ung-
menna og fleira með lagasetningum,
auknu fjárframlagi og miklum
stuðningi. Í ljósi þess stuðnings hef-
ur tóbaksvarnastarf á Íslandi verið
öðrum þjóðum til eftirbreytni. Litla
Ísland hefur verið í fararbroddi.
Innan örfárra ára munu reykingar á
veitingahúsum, skemmtistöðum og
krám heyra sögunni til í hinum vest-
ræna heima. Fjöldi landa mun stíga
skrefið árið 2004 enda hefur reynsl-
an frá Bandaríkjunum, Kanada og
víðar sýnt að allir hagnast á því að
banna reykingar á opinberum stöð-
um. Og mannslífum er bjargað.
Brátt kemur í ljós hvort Ísland ætlar
að vera með fyrri eða seinni skip-
unum í þessum efnum. Heilbrigð-
isráðherra hefur ýtt úr vör, enda
framsýnn maður sem ber virðingu
fyrir mannslífum og hefur markmið
ríkisstjórnarinnar í tóbaksvörnum
að leiðarljósi. Yfirgæfandi meirihluti
þjóðarinnar vill banna reykingar á
veitinga- og skemmtistöðum (IBM
2000, Gallup 2002). Þótt einstaka
raddir mótmæli hástöfum og reyni
að eitra út frá sér er hinn þögli
meirihluti hlynntur því sem koma
skal. Það væri þó málinu til stuðn-
ings ef fleiri gæfu sér tíma til að
hugsa upphátt!
Eru mannslíf bara skiptimynt?
Eftir Þorgrím Þráinsson
Höfundur er framkvæmdastjóri
Tóbaksvarnaráðs.