Morgunblaðið - 06.09.2003, Blaðsíða 30

NEYTENDUR
30 LAUGARDAGUR 6. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
E
ITT af því sem einkennir hamingju-
samt fólk er að það telur sig hafa
náð markmiðum í lífinu sem skipta
máli. Þeir sem setja sér markmið
og stefna að þeim ná yfirleitt
lengra en hinir sem ekki hafa ákveðna stefnu. Að
ná settu marki getur verið mjög ánægjulegt,
styrkjandi og hvetjandi til að halda áfram.
Markmiðin geta verið margs konar, bæði til
skamms eða lengri tíma og með mismunandi
vægi.Við eigum okkur öll einhverja drauma,
bæði litla drauma, eins og það að langa til að
hitta einhvern ákveðinn á morgun, og svo stærri
drauma um það hvað við viljum gera í lífinu, og
allt þar á milli.
Margir eiga sér drauma sem þeir geyma í
minningunni og telja sér trú um að geti aldrei
ræst og aðrir að það sé bara fyrir fáa útvalda að
láta drauma sína rætast. Það er alveg ljóst að
draumarnir rætast ekki ef við gerum ekkert í
því. Hver og einn ætti að dusta rykið af sínum
draumum og skoða hvað hann þarf að gera til að
láta þá rætast. Til þess að draumar okkar rætist
verðum við að trúa því sjálf að þeir geti ræst,
stefna að því á hæfilega raunsæjan hátt og þá
getur allt gerst. Það er aldrei of seint að láta
drauma sína rætast, hvort sem það er um að
fara aftur í skóla, læra framandi tungumál eða
búa í öðru landi. Sumir gera allt þetta í einu.
Kona nokkur sem ég þekki flutti til Frakk-
lands eftir að börnin hennar voru uppkomin og
lærði frönsku. Þannig lét hún sína drauma
rætast.
Settu þér það markmið að láta drauma þína
rætast. En ekki gleyma því, að það má skipta
um draum og setja sér ný markmið. Með tím-
anum breytast langanir okkar og þrár, það
sem við þráðum í gær þarf ekki að vera það
sama og við þráum á morgun. Það eitt að
stefna að einhverju hvetur okkur áfram og
gefur okkur styrk. Við ættum öll að setja okk-
ur það markmið að verða hamingjusöm og
vinna að því alla ævi. Oft skyggir á en flest
höfum við þá mikið með það að segja hvort við
náum að finna hamingjuna aftur ef við þorum
að takast á við vandamálin á jákvæðan hátt.
Að fylgja geðorðunum getur verið góð leið til
að ná því markmiði.
Dóra Guðrún Guðmundsdóttir,
verkefnastjóri Geðræktar.
 Frá Landlæknisembættinu
Heilsan í brennidepli
10. geðorðið: Settu þér markmið
og láttu drauma þína rætast
Markmiðin
geta verið
margs konar,
bæði til
skamms eða
lengri tíma og
með mismun-
andi vægi.
HEILSA
SKÓLAMÁLTÍÐIR standa nú til
boða í 24 skólum í Reykjavík og hafa
ný mötuneyti verið tekin í gagnið í
7–8 skólum á þessu hausti, segir Júl-
íus Sigurbjörnsson, deildarstjóri
rekstrardeildar Fræðslumiðstöðvar
Reykjavíkur. Neytendasíðunni barst
fyrirspurn um verðmun á skólamál-
tíðum milli tveggja skóla, þar sem
máltíð í hádegi kostaði 200 krónur í
öðru tilvikinu og 288 krónur í hinu.
Segir Júlíus Fræðslumiðstöð hafa
eftirlit með verðlagningu skólanna
og gera verðkönnun einu sinni á ári.
„Kostnaður einnar máltíðar var
200–250 krónur í nóvember 2002,“
segir Júlíus til viðmiðunar. Hvað
verðmuninn hér á undan áhrærir
segir Júlíus mismunandi kostnað í
skólum helgast af fjölda máltíða á
degi hverjum.
„Hagkvæmni í innkaupum eykst
og afföll eru minni því fleiri sem
nemendur eru,“ bendir hann á, en
verðlagning máltíðanna miðast ein-
göngu við hráefniskostnað og nýt-
ingu að hans sögn. Annar rekstrar-
kostnaður falli á skólana sjálfa.
Fylgst með hagkvæmni
„Fræðslumiðstöð fylgist með hag-
kvæmni í innkaupum og eins er bók-
hald skólanna yfirfarið,“ segir hann.
Sjö skólar bjóða nemendum upp á
bakkamat í hádeginu sem stendur og
í fjórum skólum er ekki matarþjón-
usta. Helsta ástæðan er aðstöðuleysi
og stendur til að bjóða skólamáltíðir
í öllum skólum innan tveggja ára,
segir Júlíus jafnframt.
„Það er stefna skólayfirvalda að
bjóða öllum grunnskólanemendum
skólamáltíðir innan þessa tíma.
Kostnaður við að koma upp mötu-
neytisaðstöðu er misjafn og fer með-
al annars eftir því hvort um nýbygg-
ingu eða breytingar á eldra húsnæði
er að ræða. Sé um að ræða gamlan
skóla getur kostað 17–20 milljónir að
opna mötuneyti, sé allt talið,“ segir
hann.
Júlíus segir jafnframt að innkaup
á hráefni fyrir mötuneyti innan
stofnana borgarinnar verði boðin út í
vaxandi mæli. Nýbúið sé að skrifa
undir samning um innkaup á fiski
fyrir Fræðslumiðstöð, Félagsþjón-
ustuna og Leikskóla Reykjavíkur og
fyrirhugað sé að bjóða út innkaup á
fersku kjöti og þurrvöru. Markmiðið
er að verð skólamáltíða fyrir nem-
endur grunnskóla borgarinnar end-
urspegli hráefniskostnað.
Júlíus segir loks að viðtökur nem-
enda á skólamáltíðum hafi verið góð-
ar og að 71% nemenda hafi nýtt sér
þjónustuna að meðaltali í nóvember
2002.
SPURT OG SVARAÐ UM NEYTENDAMÁL
Morgunblaðið/Ásdís
Verðlagning
skólamáltíða
Miðað er við að skólamáltíðir verði í boði í öllum skólum í Reykjavík.
MATVÆLASVIÐ
Umhverfisstofnunar
vekur athygli á
akasíuhunangi sem
tekið hefur verið af
markaði hérlendis
vegna sýkla-
lyfjaleifa. Um er að
ræða hunang upprunnið í Ung-
verjalandi og mun sýklalyfið
hafa verið í kínversku hunangi
sem blandað var saman við vör-
una. Kínverskt hunang hefur
verið bannað í Evrópu frá 2002
vegna endurtekinna mælinga á
lyfjaleifum, segir Umhverfis-
stofnun.
Varan sem hér um ræðir er
Hornbeck-akasíuhunang í 340 g
glerkrukkum og er framleiðand-
inn Scandic food a/s í Danmörku.
Tekið skal fram að innköllunin
nær einungis til framleiðslu með
eftirfarandi dagsetningar og
framleiðslunúmer, það er
12.08.2004 L3043 og 12.08.2004
L3056.
Lyfjaleifar
í hunangi
VERSLUN Bónuss við Iðufell verð-
ur lokað í nokkra daga vegna breyt-
inga. Unnið verður að gagngerum
endurbótum á húsnæðinu og eru við-
skiptavinir Bónuss í Breiðholti beðn-
ir afsökunar á óþægindunum, að því
er segir í tilkynningu frá versluninni.
Bónusi í Iðufelli
lokað um sinn
MARCO heildversl-
un hefur byrjað inn-
flutning á heilsu-
grilli George
Forman. Í tilkynn-
ingu frá innflytj-
anda kemur fram að
um sé að ræða grill
með teflon-húðaðar
plötur sem fær fitu-
vökva í matnum til þess að leka af.
Ofan á grillinu er sérstakur brauð-
hitari og einnig eru færanlegar hjar-
ir fyrir þykkara hráefni á borð við
kjötstykki og fisk, segir ennfremur.
Sjá www.marco.is.
NÝTT
Teflon-húðað
heilsugrill
BÆKLINGUR
með vor- og
sumarlínu
GreenHouse er
kominn til lands-
ins. Um er að
ræða danskt fyr-
irtæki með fatn-
að fyrir dömur
og herra auk
heimilislínu. Varan er aðallega
seld á kynningum í heimahúsum
og hjá sölukonum. Einnig má
panta á Netinu, slóðin er
www.green-house.is, samkvæmt
fréttatilkynningu.
Vetrarlisti
GreenHouse
„ÉG vakna upp á nóttunni við verki í
fótleggjunum. Þeir lýsa sér sem mikil
þreyta og eins konar náladoði eða sviði
og eru mjög óþægilegir. Ég á erfitt með
að festa svefn á ný og helsta ráðið er að
fara á fætur og ganga um gólf og hreyfa
lappirnar. Hvaða sjúkdómur er þetta?
SVAR Fótaóeirð (e. RestlessLeg Syndrome; RLS)
lýsir sér gjarnan sem óþægileg til-
finning eða ,,pirringur“ í fótum, en
þessi einkenni geta líka komið í hand-
leggi. Fólki finnst oft erfitt að lýsa
einkennum, en þeim er helst lýst sem
doða, sviða, stingjum eða eirðarleysi
sem koma fram í hvíld eða þegar fólk
er kjurrt.
Sinadráttur er ekki hluti af ein-
kennum fótaóeirðar. Flestir lýsa að
einkenni séu djúp, vanalega milli
ökkla og hnjáa, þó svo að allur útlim-
urinn geti verið undirlagður. Í einni
rannsókn lýstu 2⁄3 hlutar fólks með
fótaóeirð jöfnum einkennum beggja
vegna og 1⁄3 lýsti breytilegum ein-
kennum milli fóta. Þessar tilfinningar
eru staðsettar djúpt í útlimum frekar
en í húðinni. Fólki finnst það oft
tilknúið að hreyfa fæturna og getur
það lagað einkenni tímabundið. Dæg-
ursveifla sést oft í fótaóeirð og eru
einkennin oftast verri á kvöldin og á
nóttunni. Þegar fólk er komið upp í
rúm á kvöldin á það oft erfitt með að
finna sér ,,góðar stellingar“ og finnst
að það þurfi að hreyfa sig.
Náfrænka fótaóeirðar er lotu-
hreyfiröskun útlima í svefni (e. per-
iodic limb movements in sleep;
PLMS) sem getur einnig komið fyrir
í vöku og nefnist þá lotuhreyfiröskun
útlima í vöku – (Periodic limb move-
ments while awake; PLMW). Hreyf-
ingar samfara PLMS eru einsleitnar
endurteknar beygjur fótleggja á
sama tíma og rétt er úr fótum og tám.
Þessar hreyfingar standa í 0,5–5 sek-
úndur og koma á 20–40 sekúndna
millibili í lotum yfir alla nóttina. Hjá
fólki þar sem PLMS veldur uppvakn-
ingu og skertum svefni með með-
fylgjandi dægursyfju er talað um
lotuhreyfiröskun útlima kvilla. Þó svo
að fótaóeirð og PLMS sé vægur kvilli
hjá sumum getur hann verð mjög
hvimleiður hjá öðrum og valdið tölu-
verðri þjáningu, enda er fótaóeirð ein
algeng orsök dægursyfju. Rann-
sóknir hafa sýnt að um 80–100%
þeirra sem eru með fótaóeirð eru
einnig með PLMS.
Fótaóeirð er skipt í primert- og
secondert-form. Flestir eru með
primeran kvilla þar sem orsökin er
óþekkt. Fjölskyldusaga með ríkjandi
erfðum sést hjá 40% einstaklinga
með primert-form fótaóeirð. Þetta
ásamt lýsingu stórra fjölskyldna með
fótaóeirð bendir til að um erfðakvilla
geti verið að ræða. Seconder-form
koma fram við járnskort, nýrnabilun,
sykursýki, iktsýk og æðahnúta. Talið
er að um 25–40% fólks með blóðskort
fái fótaóeirð.
Hugsanlegir þættir sem valda
þessum kvillum eru taldir vera van-
hömlun á eðlilegum gangráð í mið-
taugakerfinu. Klínískar og til-
raunaniðurstöður styðja mikilvægi
dópaminerga-kerfisins í þessum kvill-
um ásamt meðverkandi áhrifum
ópíata og annarra boðefna í mið-
taugakerfinu. Hjá litlum hluta sjúk-
linga geta eink. fótaóeirðar og lotu-
hreyfiröskunar útlima komið fram við
járnskort, nýrnabilun, æðahnúta eða
úttaugaskemmd en þessi form eru
kölluð seconder.
Fótaóeirð er greind með klínískum
skilmerkjum en þau eru:
1. Löngun til að hreyfa útlimi oft
samfara dofa/náladofa.
2. Vöðvaóeirð.
3. Einkenni versna við hvíld og
lagast tímabundið við hreyfingu.
Fótaóeirð er algengur kvilli sem
hefur verið vangreindur, en hann hef-
ur stundum gengið undir heitinu ,,al-
gengasti sjúkdómurinn“. Talið er að
fótaóeirð hrjái um 5–15% fólks. Þrátt
fyrir að fótaóeirð sé algeng þurfa ekki
allir á meðferð að halda. Þegar búið
er að greina fótaóeirðar ætti að
spyrja sig eftirtalinna spurninga: Er
einhver undirbyggjandi sjúkdómur
sem gæti orsakað einkennin eins og
járnskortur, nýrnabilun eða út-
taugaskemmd (seconder form)? Eru
einhverjir þættir til staðar sem gera
einkennin verri? Sum lyf sem draga
úr dópamínáhrifum í heila geta fram-
kallað fótaóeirð auk þess sem mikil
kaffi- eða áfengisdrykkja geta gert
einkennin verri. Einkenni fótaóeirðar
geta þó haldið áfram þrátt fyrir að
búið sé að leiðrétta orsakaþætti sem
valda seconder-formi fótaóeirðar.
Kjörmeðferð fyrir fótaóeirð virðist
sú sama fyrir primer- og seconder-
form. Val meðferðar fer eftir tvennu,
þ.e.a.s. alvarleika og gerð einkenna.
Væg einkenni þarf e.t.v. einungis að
laga með því að bæta svefn eins og
með róandi og svefnlyfjum eða með
atferlismeðferð til að laga truflanir á
dægursveiflum.
Fyrsti flokkur lyfja sem oftast eru
notuð í meðferð fótaóeirðar eru dóp-
amínvirk lyf. Þessi lyf draga vel úr
einkennum fótaóeirðar í lágum
skömmtum en hins vegar hefur sýnt
sig nýverið að þol geti myndast fyrir
þeim með versnun einkenna síðar
meir.
Önnur lyf í flokki dópamínvirkra
lyfja eru dópamínhermar. Þessi lyf
þolast yfirleitt vel og ekki virðist
myndast þol fyrir verkun þeirra líkt
og sést við notkun levodópa.
Annar flokkur lyfja er Benzod-
iazepín en þau eru gagnleg hjá ein-
staklingum með væg og tímabundin
einkenni fótaóeirðar, lotuhreyfi-
röskun útlima í svefni eina sér eða
svefnvandamál. Stærsti ókostur
þeirra er að þau virðast ekki vera virk
sem eina meðferðin hjá einstakling-
um með slæma fótaóeirð.
Þriðji flokkur lyfja sem nota má
eru ópíóíðar (sterk verkjalyf) en þau
geta lagað bæði fótaóeirð og lotu-
hreyfiröskun útlima í svefni. Vegna
ávanahættu eru ópíóíðar oft ekki not-
aðir nema fyrir þá sem eru með slæm
einkenni hjá þeim þar sem önnur
meðferð hefur ekki komið að gagni.
Fjórði flokkur lyfja sem eru notuð
eru sum flogalyf en þau hafa sýnt sig
að geta lagað einkenni fótaóeirðar.
Fótaóeirð
eftir Albert Pál
Sigurðsson
Lesendur
Morgun-
blaðsins
geta komið
spurningum
varðandi sál-
fræði-, félagsleg og vinnu-
tengd málefni til sérfræð-
inga á vegum persona.is.
Senda skal tölvupóst á
persona@persona.is og
verður svarið jafnframt
birt á persona.is.
Einkennin oftast
verri á kvöldin
og á nóttunni
Höfundur er taugalæknir.
..............................................
persona@persona.is