Morgunblaðið - 15.10.2003, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 15. OKTÓBER 2003 27
upplifun er bæði áhugaverður og gefandi. Hann
getur síðan fylgt manni út úr safninu og gagnast
manni með þeim hætti eða breytt sýn manns á
aðra hluti.“
Veðrið myndhverfing fyrir
náttúruleg fyrirbrigði
Þú hefur gefið verki þínu í Tate Modern nafnið
„Weather Project“, eða „Verkefni um veðrið“,
sem er auðvitað þáttur í okkar sameiginlega
reynsluheimi, en einnig einn afstæðasti þáttur
náttúrunnar.
„Já, veðrið er gott dæmi um eitthvað sem er
mjög áþreifanlegt en er þrátt fyrir allt einnig
miðlað til okkar. Við finnum mjög mikið fyrir
veðrinu og búum yfir mjög fáguðum og grein-
argóðum skilningi á því. Samt er veðrið, eins og
þú segir, einnig mjög afstætt, og reynsla okkar af
því líka. Veðurspám er t.d. miðlað til okkar sem
hluta af daglegu lífi, án þess þó að í þeim sem
slíkum felist nokkur áþreifanleg reynsla af veðr-
inu. Að mínu mati er veðrið því dásamleg mynd-
hverfing fyrir náttúruleg fyrirbrigði og samband
okkar við þau. Allir eru tengdir veðrinu með
mjög ólíkum hætti.
Það má heldur ekki gleyma því að veðrið sem
slíkt hefur allt frá upphafi vega haft mjög afger-
andi mótandi áhrif á flestar hugmyndir okkar, öll
mannvirki og úrvinnslu á tíma og rými. Menning-
arleg og efnahagsleg áhrif veðursins eru einnig
gífurleg, og nægir að nefna landbúnað í því sam-
bandi. Í sögu samfélags okkar hefur veðrið því
verið stöðugur förunautur.“
Náttúran útgangspunktur
í rannsókn á afstæðum hlutum
En af hverju kýst þú að nota náttúrufyr-
irbrigði með þessum hætti í verkum þínum?
„Ég skipti reyndar oft um skoðun á því hvað
náttúran er,“ segir Ólafur og hlær, „því það
skiptir máli í hvaða samhengi er verið að ræða
náttúruna. En eftir sem áður finnst mér fyrst og
fremst áhugavert að nota hana sem útgangs-
punkt í rannsókn minni á öðrum og afstæðari
hlutum. Ég gæti allt eins notað tónlist. Því þegar
búið er að setja náttúruna í það samhengi sem ég
vinn með þá öðlast hún nýja merkingu.
Sömu gildi eiga auðvitað við um skilgreiningar
okkar á náttúrunni og um hvaða aðrar hug-
myndir af áþekkri stærðargráðu er við tökum til
umfjöllunar. Við endurmetum stöðugt hvað við
teljum felast í náttúrunni, rétt eins og við end-
urmetum aðra hluti. Náttúran verður því afstæð,
allt eftir því hverjir tímarnir, samhengið eða að-
staða okkar er hverju sinni. Við búum jú yfir al-
mennu líkani af því sem við álítum náttúruna
vera, en höfum á síðari tímum í auknum mæli
komist að þeirri niðurstöðu að það líkan sé byggt
á gildismati hvers tíma og feli því ekki síður í sér
vitneskju um menningarlega arfleifð. Menning
okkar, saga og hugmyndafræði er sífelldum
breytingum undirorpin og tengsl okkar við nátt-
úruna sömuleiðis.“
Vinnan eins konar tilraunastofa
eða rannsóknarverkefni
Í þessu sambandi hefur oft verið rætt um
ósamræmið á milli þeirrar þekkingar sem við bú-
um yfir af því við tilheyrum ákveðnum reynslu-
heimi og þeirrar þekkingar sem við öðlumst sem
einstaklingar.
„Já, einmitt. Og þetta ósamræmi er nokkuð
sem ég hef notfært mér í mínum verkum. Ég hef
áhuga á því hvernig fólk tengist og tekur þátt í
tilteknum aðstæðum. Reynsla fólks af þeim get-
ur ýmist verið mjög margbrotin og háþróuð eða
einföld, og ég velti því fyrir mér hvað reynsla sé
yfirleitt. Ég lít á sjálfan mig og mína vinnu sem
eins konar tilraunastofu eða rannsóknarverkefni
– nánast með vísindalegu ívafi af því ég beiti oft
viðhorfum sem ríkja í vísindum. Rannsókn mín
beinist að reynslu áhorfandans, sambandi hans
við umhverfið og því hvaða grunnþættir hafa þar
áhrif. Ég þarf samt á einhverjum miðli að halda
til að framkvæma rannsóknina – sem gæti eins
og ég sagði verið hvað sem er; tónlist, kvikmynd-
ir eða eitthvað annað – og það sem ég hef oft not-
að er þessi endurgerð á ýmiskonar náttúrulegum
fyrirbrigðum. Þá er ég að leika mér að þeim fyr-
irframgefnu hugmyndum sem fólk hefur um
þessi fyrirbrigði.
Þær grundvallast yfirleitt á hugmyndum mód-
ernismans um náttúruna, þar sem endurmat hef-
ur átt sér stað upp að vissu marki. Í því end-
urmati er vissulega mjög mikið einblínt á það
sem tilheyrir sameiginlegum reynsluheimi og
menningu okkar – sem er mjög miðlægt – en
einnig hvernig sá reynsluheimur tengist per-
sónulegri upplifun hvers og eins. Það sem kemur
fram í mínum verkum, og er líkleg ein helsta
undirstaða vinnu minnar, er að ekki er hægt að
greina þennan sameiginlega reynsluheim og per-
sónulegu upplifunina í sundur.
Að mínu mati er allri reynslu miðlað til manns
með einhverjum hætti, líka reynslu okkar af
náttúrunni – þegar allt kemur til alls er ekki til
nein reynsla sem felur í sér milliliðalausa eða
„hreina“ dulmögnun, þótt við gerum okkur
reyndar oft þær hugmyndir um náttúruna. Ég vil
ekki endilega snúa baki við þeirri rómantísku
hugmynd, en er þeirrar skoðunar að það sé ekki
hægt að aðskilja hana frá hugmyndinni um hinn
sameiginlega reynsluheim. Við verðum að horfa
á alla þessa ólíku þætti í samhengi, ef við viljum
rannsaka úr hverju hinn hlutlægi ytri heimur er
búinn til, og verkin mín eru tæki til þess.
Hinn sameiginlegi reynsluheimur hefur í raun
sagt okkur til um hvernig við eigum að upplifa
umhverfið, jafnvel að því marki að hægt er að líta
á það sem hlutgervingu reynslunnar. Ekki ein-
ungis hlutgervingu í þeim skilningi sem við
tengjum venjulega við söluvöru, heldur hlutgerv-
ingu sem verður til vegna þess að sammannleg
þekking okkar ákvarðar fyrirfram hvernig
reynsla okkar er. Það má segja að ekki ríki jafn-
vægi í því hvernig reynslu er miðlað, sá þáttur er
oft ekki nægilega gegnsær, sem leiðir til þess að
við sem einstaklingar getum síður upplifað
listina á persónulegum forsendum. En þetta er
auðvitað fyrst og fremst heimspekilegt viðfangs-
efni,“ segir Ólafur og hlær við, „og síst af öllu vil
ég predika um listina af þessu tilefni.
En í stuttu máli má þó segja að við höfum þessi
áþreifanlegu og skynrænu tengsl við umhverfið,
sem búa yfir margræðum eiginleikum. Á móti
kemur svo öll sú þekking okkar um umhverfið
sem við fáum úr sameiginlega reynsluheiminum.
Sambandið á milli þessara tveggja þátta er mjög
ofarlega í listumræðunni núna og menn velta því
fyrir sér hvernig sé hægt að hnika þessum ferl-
um til eða hafa áhrif á þá. Ég er auðvitað ein-
ungis einn úr hópi listamanna sem hafa tekist á
við þessar hugmyndir.“
Áhorfendur eru notendur
eða neytendur ákveðinna eiginda
Í þessari sýningu gerir þú m.ö.o. tilraun til að
hnika slíku ferli til með áhorfandanum?
„Já, þetta eru breyturnar í ramma tilraunar
minnar í túrbínusalnum. Tilraunin felst í því að
spyrja sjálfan mig hvort ég geti, miðað við þau
skilyrði sem eru í þessu ótrúlega rými, búið til
aðstæður þar sem það sem er til sýnis er í raun-
inni tæknin sem fólk notar til að upplifa. Hin
áþreifanlegu efni sem ég nota til þess, sólin,
speglarnir og þokan, sem ég hef sett upp á sýn-
ingunni, eru bara tæki, efnisleg eigindi sem ég
hef komið fyrir til að afhjúpa ferlið innra með
fólki. Áhorfendur eru notendur – eða jafnvel
neytendur – þessara eiginda. Markmið mitt var
að sýna upplifunina sjálfa, þannig að fólk gæti
gengið inn og nálgast sína eigin reynslu utan
frá.“
Framsetning sýninga hefur
hugmyndafræðilegt vægi
Í samtali við Morgunblaðið sl. sumar sagði
sýningarstjóri sýningarinnar þinnar, Susan May,
að hún væri í rauninni dæmi um nýja hug-
myndafræði innan Tate Modern. Þú hefur auð-
vitað alltaf haft mjög ákveðnar skoðanir á því
hvaða hlutverki söfn gegna gagnvart áhorfand-
anum, hvernig lýsir það sér í þessu verkefni?
„Grundvallargildi í listheiminum hafa breyst
mjög ört að undanförnu. Söfnin eða liststofn-
anirnar hafa þurft að axla þá ábyrgð er fylgir
stöðugri endurskoðun á því hlutverki sem þau
gegna. Þau verða að móta hugmyndafræði sem
hefur einhverja skírskotun til samfélags hvers
tíma, en það er einmitt það sem reynt er að gera
hér í Tate-safninu. Með sýningarstefnu sinni hef-
ur þeim tekist að koma á framfæri þeirri ögrun
sem felst í úrvinnslu verkefnis á borð við mitt eða
sýningar yfirleitt. Sú spurning sem liggur til
grundvallar er hvernig hægt er að sýna list þann-
ig að áhorfandinn sjái ekki einungis verkið sjálft
– málverkið eða hvað svo sem er til sýnis – heldur
einnig af hverju það er mikilvægt að skoða þetta
tiltekna listaverk. Söfn eiga ekki einungis að
sýna sögu okkar, þau verða líka að skilja að í
framsetningunni er fólgin mjög sterk miðlun sem
hefur hugmyndafræðilegt vægi og tilgang. Mér
finnst ég þurfa að taka þetta til greina í minni
listsköpun. Auðvitað langar mig til að búa til eitt-
hvað fallegt og spennandi, en ég vil líka gefa
áhorfendum mínum svigrúm til að skynja hvern-
ig verkið virkar og ég lít á þann þátt sem mik-
ilvægan, gegnsæjan hluta af verkinu sjálfu.
Þetta eru erfið viðfangsefni bæði fyrir lista-
menn og söfnin, vegna þess að jafnvel þótt við
getum spurt þessara spurninga þá er ekkert ein-
hlítt svar – það getur enginn vitað fyrirfram
hvernig þetta ferli er hverju sinni. Engu að síður
er þetta heimspekileg spurning er varðar eðli
listarinnar og við verðum að reyna að takast á við
hana.“
ið fleytir okkur því ekki eftir fyrirfram varðaðri
leið. Auk þess gilda allt önnur lögmál um slíkt
rými í listasafni. Þar er hægt að verða fyrir mjög
margræðri reynslu – sem líkja má við það að nota
líkamann sem heila – er síðan auðveldar manni
að meta bæði eigin hæfileika til að upplifa og eig-
ið samband við rýmið. Ekki vegna þess að þetta
tiltekna rými sé svo áhugavert heldur vegna þess
að sjálfur eiginleikinn til að meta stöðu sína og
af sömu stærðargráðu og heil verslunarmiðstöð
eða flugstöð. Almenningsrými af því tagi standa
oft fyrir millibilsástand eða umskipti sem þjóna
mjög afmörkuðum tilgangi. Þegar maður kemur
t.d. inn í flugstöð veit maður nákvæmlega hvert
maður er að fara, sameiginlegt minni okkar og
reynsla segja til um það. Rýmið í Tate hefur þó
ekkert verið brotið upp, þar er enginn fastur far-
vegur fyrir mannfjöldann og sameiginlega minn-
n sem heili
„Ætlun mín er að hafa áhrif á rýmistilfinningu okkar sem áhorfenda, snúa henni við og afhjúpa
hlutverk okkar sjálfra í henni,“ segir Ólafur Elíasson um sýningu sína sem opnuð verður í dag.
fbi@mbl.is
Sýning Ólafs í túrbínusal Tate Modern nefnist „The Weather Project“ eða „Verkefni um veðrið“.
Ljósmynd/Tate Modern