Morgunblaðið - 15.10.2003, Blaðsíða 32

UMRÆÐAN
32 MIÐVIKUDAGUR 15. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÉG GERI ráð fyrir því að mörg-
um hafi brugðið við frétt um úttekt
Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands
á kostnaði þjóð-
félagsins sem stafar
af tóbaksreykingum.
Nítján milljarða
króna verðmæti á
einu ári og um 400
mannslífum fyrir
aldur fram er fórnað.
Er ekki eðlilegt að staldra við? Þá
koma spurningar eins og hver ber
ábyrgðina og hvað er hægt að gera?
Það hefur tekið ótrúlega langan tíma
að fá fólk til að skilja og viðurkenna
hina miklu hættu sem af reykingum
stafar. En nú er búið að reikna
dæmið og útkoman liggur fyrir. Þá
er að snúast til varnar.
Áfengishættan
Tjónið af völdum áfengis hefur
lengi verið þekkt. Aldamótakynslóð
18. og 19. aldar reis upp gegn áfeng-
isbölinu og tókst að útrýma því. Þá
var þjóðin fámenn og stóð í sjálf-
stæðisbaráttu sinni og til þess að
hún gæti heppnast þurfti á kraft-
miklum og heilbrigðum þjóðfélags-
þegnum að halda.
En afturhaldsöflin eru ávallt söm
við sig. Áfenginu var þrýst inn í
landið að nýju. Neysla þess jókst ár
frá ári og opinberar aðgerðir til að
leysa vandann sem aukin neysla
skóp var undanlátssemi og nú síð-
asta áratuginn hefur neyslan tvö-
faldast í hreinum vínanda mælt.
Hver er kostnaðurinn?
Ég hef bent á nauðsyn þess að
þekkja þann kostnað sem áfeng-
isneyslan veldur. Ég tel að hann sé
miklu meiri en reykingarnar valda.
Áfenginu fylgir meira og minna öll
vímuefnaflóran og gífurleg spilling.
Hagfræðistofnun Háskólans vann
skýrslu yfir kostnað og tekjur þjóð-
félagsins vegna áfengisneyslu árin
1985–89. Síðan hefur neyslan meira
en tvöfaldast. Það var frekar auðvelt
að gera sér grein fyrir tekjunum. En
kostnaðurinn var ekki auðfenginn.
Upplýsingar voru litlar og óaðgengi-
legar og víða ekki til. Það varð því að
beita áætlunum og mati og var það
gert með mikilli varfærni. Þeir sem
að vörnum í vímuefnamálum vinna
hafa mikinn áhuga á að þekkja þenn-
an kostnað. En þrátt fyrir bætta
upplýsingatækni virðist pottur vera
brotinn í þessu efni. Og svo vantar
fjármagn til að vinna slíkt verk.
50 milljarðar
Við fréttum af miklu tjóni vegna
áfengisneyslu í öðrum löndum. Með
tilliti til þess og hvernig ástandið er í
áfengismálunum hér heima má ætla
að tjónið hér á landi geti verið um 30
milljarðar króna. Þriðjungi meira en
af tóbakinu. Það gæti verið meira,
varla minna. Þá er kostnaðurinn í
heild vegna eiturefnaneyslu um 50
milljarðar króna á ári auk allt að
1000 ótímabærra dauðsfalla. Þessi
verðmæti samsvara á ári hverju
virði hálfrar Kárahnjúkavirkjunar.
Hvað er til ráða?
Haldbesta aðgerðin verður að láta
þá sem valda tjóninu borga kostn-
aðinn. Til þess þarf að taka tóbak og
áfengi út úr vísitölu neysluverðs og
dreifingaraðilar beri ábyrgð á
greiðslu alls afleidds kostnaðar. Þeir
verða að haga verðlagningu við-
skipta sinna með það í huga að vera
með sjálfbæran atvinnurekstur.
Þáttur fjölmiðla
Fjölmiðlar eru hógværir í þessum
málum. Þeir gætu þó haft mikil áhrif
til góðs á almenningsálitið, ekki síð-
ur í þessum málum en öðrum.
Hörmungarnar, upplausnin, slysin,
dauðinn og sjálfskaparvítin eru flest
á vímuefnaveginum og þótt margir
vilji halda honum opnum og leggja
sem flesta slóða inn á hann má ekki
láta óttann við áhrif hinna heilsu-
spillandi afla ráða för. Þjóðin þarf á
því að halda að blekkingarnar víki og
sannleikurinn blasi við. Í þessum
málum kemur hann til með að vekja
viðbjóð, reiði og sára sorg en slíku
verður að mæta eigi úr að bæta.
Ekki er hægt að láta þegnana greiða
skatta til að styrkja starfsemi sem
vitað er að veldur sjúkdómum, þján-
ingum og dauða.
Ábyrgðar-
lausar niður-
greiðslur
Eftir Pál V. Daníelsson
Höfundur er viðskiptafræðingur.
FRÓÐLEGT er að sjá hvernig d-lista minnihlutinn í borginni forðast
kjarna málsins í umræðunni um lóðir og lóðaúthlutun. Nú í ár verður meira
framboð af lóðum en dæmi eru um í áraraðir. Væri d-listinn við völd réði
geðþótti, tilviljun eða einhvers konar skömmtunarkerfi því hvaða verk-
takafyrirtæki fengi hvaða lóð til bygginga á fjölbýlishúsum.
Þannig var það í gamla daga. Reykjavíkurlistinn hefur inn-
leitt sanngjarnar og eðlilegar leikreglur sem skera úr um
hver fær nýtt þá verðmætu auðlind sem land í borginni er.
Við höfum markaðsvætt lóðaúthlutun eins og víðast er gert
þar sem keppt er um réttinn til að nýta verðmæti. Þetta
þýðir að verðmætar lóðir sem mikil spurn er eftir að nýta
fara á hærra verði en aðrar. Þannig tryggir almannavaldið
hagsmuni sína vegna kostnaðar sem lagt er í til að kaupa
lönd og brjóta undir byggð. Þannig eru tryggðar sömu leikreglur fyrir alla
sem vilja nýta landið.
Sjálfstæðismenn trúa ekki á markaðinn
Í umræðum í borgarstjórn á dögunum kom vel fram að Sjálfstæðismenn á
d-lista trúa ekki á markaðslausnir. Þeir vilja reikna eitt verð fyrir alla og
úthluta frá skrifstofum borgarinnar eftir reglum sem þeir forðast að út-
skýra. Þannig myndast auðvitað ,,eftirmarkaður“ með dýrmætar lóðir sem
strax öðlast verðgildi umfram það sem lóðaskömmtunarskrifstofa d-listans
myndi reikna. Borgin yrði af verðmætum, en verktakar gætu nælt sér í
umframhagnað fyrir það eitt að hafa hitt á óskastundina inni á kontórnum
hjá lóðareiknimeistara d-listans.
Hliðstæðan: Sægreifar og lóðagreifar
Hliðstæðan er skýr: Sjálfstæðismenn í sjávarútvegsráðuneytinu úthluta
réttinum til að veiða fiskinn í sjónum til valinna útgerðarfyrirtækja. Þau
sækja arðinn með því að veiða fiskinn og hirða auðlindarentuna, eða leigja
réttinn þeim sem ekki eru jafn lánsamir, eða hreinlega selja hann. Ekkert
jafnræði, auðlindin afhent fáum. Þetta er nákvæmlega sama kerfi og
d-listinn vill innleiða í Reykavík. Við hlið sægreifa fengjum við lóðagreifa.
Hvers vegna d-listinn er svo andvígur markaðslausnum í raun þegar hann
þykist boðberi þeirra í orði er svo efni til umhugsunar með morgunkaffinu.
Getur verið að d-listinn í borgarstjórn sé að daga uppi í drauminum um
þann gamla góða tíma þegar oddvitinn var ungur og á uppleið?
Lóðagreifar í Reykjavík?
Eftir Stefán Jón Hafstein
Höfundur er borgarfulltrúi.
EITT það viturlegasta sem Geir
H. Haarde hefur beitt sér fyrir er
viðbótarlífeyr-
issparnaðurinn.
Þrenns konar hvatn-
ingu er beitt í því
kerfi til að ýta launa-
fólki til að spara um-
fram lögbundinn
sparnað. Menn fengu
frestun á skattgreiðslum af iðgjald-
inu, verkalýðshreyfingin náði samn-
ingum við atvinnurekendur um að
þeir bættu við jafnmiklu og sparand-
inn upp að 2%, og loks lagði ríkið til
0,1% í meðgjöf með hverju viðbót-
arprósenti sem launamaðurinn spar-
aði.
Andstætt agaðri hagstjórn
Þetta tókst ákaflega vel. Svo vel,
að Geir H. Haarde segir að nú sé
sparnaðarhvati ríkisins óþarfur, en
hann gat numið allt að 0,4% fyrir
hvern sparanda. Þessvegna ætlar
hann að skera hvatann burt, og nota
afskurðinn til að fela þenslu ríkis-
útgjalda. Þetta þýðir að fjár-
málaráðherrann er að læðast með
höndina í lífeyrissjóð sérhvers sem
hefur tekið þátt í viðbótarsparn-
aðinum og laumast burt með samtals
500 milljónir.
Áform fjármálaráðherra er sér-
staklega umdeilanlegt í því ljósi, að
aldrei hefur Íslendingum verið eins
brýn nauðsyn á sparnaði og núna. Við
stöndum frammi fyrir einstöku tæki-
færi. Nái Íslendingar að efla sparnað
og hamla gegn of mikilli einkaneyslu
er vel hugsanlegt að okkur takist að
sigla gegnum fyrirhugaðar stór-
framkvæmdir með meiri hagvexti og
minni þenslu en sérfræðingar og hag-
vitsbrekkur töldu. Ekkert er því eins
mikilvægt í dag og að efla sparnað og
draga úr þenslu.
Í því ljósi er vægilega orðað að það
sé óráðlegt og óskynsamlegt af fjár-
málaráðherra að fjarlægja mik-
ilvægan sparnaðarhvata úr hagkerf-
inu. Það vinnur gegn því markmiði
agaðrar hagstjórnar að efla þjóð-
hagslegan sparnað í aðdraganda
þenslu. Ríkisstjórninni hefði verið
nær að breyta hvatanum, þannig að
hann ýtti undir meiri sparnað þeirra
sem á annað borð taka þátt í viðbót-
arsparnaðinum. Því marki mætti ná
með því að hafa enga meðgjöf frá rík-
inu fyrr en eftir að viðbótarsparn-
aðurinn nær 2%, en tvöfalda hana eft-
ir það upp að tilteknu hámarki. Aðrar
útfærslur eru líka vel hugsanlegar til
að ná sama markmiði.
Ofboðsleg útgjaldaþensla
Aðgerð Geirs er vitanlega ekkert
annað en eitt form skattahækkunar.
Hún er hins vegar ólík almennri
skattahækkun að því marki að hún
dregur jafnvel meira úr sparnaði al-
mennings en hún bætir við tekjur
ríkissjóðs. Það má því færa rök fyrir
því að þetta er ekki aðhaldsaðgerð
heldur þvert á móti þensluhvetjandi.
Fjármálaráðherrann, sem hóf þing-
veturinn með því að lofa 20 milljarða
skattalækkun, kýs því að stemma
fjárlagafrumvarpið af með því að
draga úr sparnaði almennings og ýta
undir þenslu, fremur en draga úr rík-
isútgjöldum. Auðvitað hefði Geir H.
Haarde átt að finna þessar 500 millj-
ónir með því að ráðast gegn ofþenslu
ríkisins. Hún hefur verið ofboðsleg í
hans tíð.
Geir laumast
burt með 500
milljónir
Eftir Össur Skarphéðinsson
Höfundur er formaður Sam-
fylkingarinnar.
VÍMULAUS æska – Foreldrahús
býður upp á námskeið fyrir foreldra
og börn sem eiga í vanda.
Foreldrahús geng-
ur út frá því að alla
sem eignist börn
langi til að vera góðir
foreldrar. Að það
takist misjafnlega er
staðreynd. Við göng-
um út frá því að for-
eldrar vilji gera vel og bjóðum þess
vegna upp á námskeið til að hjálpa
fólki til að ná því takmarki.
Námskeiðið heitir „Börn eru líka
fólk“ og er fyrir börn 6–12 ára og for-
eldra þeirra. Námskeiðið er ætlað
börnum og foreldrum sem hafa lent í
erfiðleikum í lífinu sem krefjast sér-
stakra aðgerða þar sem börn og for-
eldrar þurfa að læra nýjar aðferðir til
að takast á við samskipti sín á milli og
samskipti við umhverfið.
Foreldrar eru ekki eyland. Þeir
hafa sjálfir mótast af reynslu sinni
sem börn, unglingar og/eða ungt full-
orðið fólk. Þörfin, þráin, til að eignast
eigin börn er oft tengd því að for-
eldrar vilja bjóða börnum sínum betri
aðstæður en þeir sjálfir upplifðu. Allir
foreldrar þurfa að takast á við ýmsa
þætti úr eigin fortíð eða fortíð maka
síns í uppeldi barna sinna. Það er
mjög misjafnt hvaða stuðning eða að-
stoð þeir fá til þess úr uppruna-
fjölskyldum sínum.
Í sumum fjölskyldum er um að
ræða vandamál sem eru erfið við-
ureignar, s.s. skilnaðir, geðrænir
sjúkdómar, áfengisvandamál, tauga-
sálfræðilegar takmarkanir (ofvirkni,
misþroski o.s.frv.), sem fjölskyldurn-
ar hafa ekki fengið mikla hjálp við í
gegnum kynslóðirnar og núverandi
kynslóð stendur frammi fyrir að
þurfa að takast á við.
Í þessum tilvikum gefur nám-
skeiðið „Börn eru líka fólk“ for-
eldrum og börnum tækifæri til að
læra nýjar aðferðir til að takast á við
vandamálin neð nútímaaðferðum. Þar
læra börn og foreldrar nýjar leiðir til
að takast á við aldagömul vandamál í
samskiptum, s.s. hvernig á að setja
mörk, t.d. greina hvenær vandamál
eru einhvers annars en manns sjálfs.
Sem dæmi um þetta er að á nám-
skeiðinu er farið í gegnum það með
börnunum hvenær vandamálin eru
foreldranna en ekki barnanna. Á
sama máta er farið í gegnum það með
foreldrunum að þeir verði að gera út
um vandamál sín á milli án þess að
blanda börnunum inn í þau eða að fá
þau í „lið“ með sér.
Börnin vinna í hópum út af fyrir sig
og foreldrarnir vinna í eigin hópum.
Þemu eru tekin fyrir í hópi barnanna
og foreldrarnir eru á sama tíma und-
irbúnir undir að takast á við það þeg-
ar börnin bregðast við t.d. þegar þau
neita að verða þátttakendur í vanda-
málum foreldranna eins og að ofan
greindi.
Einnig er tekið á því að börnin eiga
oft eigin vandamál sem foreldrarnir
eiga ekki endilega að vera þátttak-
endur í og er farið í gegnum það með
foreldrum að þeir læri hvenær þeir
eigi að láta börnin takast á við eigin
vanda og hvenær ekki.
Á námskeiðinu „Börn eru líka fólk“
er farið í gegnum fleiri þætti en að of-
an greinir, en það væri of langt mál að
taka fyrir. Vonandi hefur þessi stutta
grein gefið einhverja hugmynd um í
hverju námskeið þetta er fólgið og
vakið áhuga og forvitni foreldra til að
taka þátt í því.
Börn eru líka fólk – Að vera
góðir foreldrar
Eftir Önnu Sigurbjörgu Sigurðardóttur
Höfundur er sálfræðingur.
TÓNLISTARHÁTÍÐIN Air-
waves verður nú haldin í Reykja-
vík – „capital of cool“ eins og
borgin er nefnd í
erlendum tónlistar-
tímaritum. Þetta er
fimmta árið í röð
sem ráðist er í að
halda þessa hátíð
og í ár koma fram
um það bil 150 tón-
listarmenn, plötusnúðar og hljóm-
sveitir. Tónleikahaldið fer fram út
um alla miðborg Reykjavíkur og
stendur í fimm daga.
Þessi unga tónlistarhátíð er á
góðri leið með að verða ein þekkt-
asta tónlistarhátíð í Evrópu. Þús-
undir gesta streyma til landsins,
fjöldi hljómsveita og listamanna
svo ekki sé minnst á allt það fjöl-
miðlafólk sem í gegnum tíðina hef-
ur fjallað á jákvæðan hátt um tón-
listarsenuna á Íslandi.
Það er ekki sjálfgefið að hátíð
sem þessi festi sig í sessi og lifi af.
Lágt miðaverð ber augljóslega
ekki uppi þann kostnað sem fylgir
því að koma öllum þessum lista-
mönnum upp á svið með hljóð-
kerfi, ljósum og öllu tilheyrandi.
Svo ekki sé minnst á ferðakostnað
allra erlendu hljómsveitanna sem
heiðra hátíðina með nærveru
sinni.
Það er tónleikafyrirtækið Hr.
Örlygur sem hefur stjórnað hátíð-
inni síðustu ár. Með dyggum
stuðningi Icelandair og fleiri aðila
hafa þeir náð að gera hátíðina að
því sem nú er orðið. Icelandair
hefur í öll þessi fimm ár staðið
dyggilega á bak við frum-
kvöðlakraftinn sem ríkt hefur í
kringum hátíðina. Með markaðs-
skrifstofum sínum út um allan
heim hafa þeir unnið gríðarlega
öflugt starf fyrir íslenska tónlist
um leið og þeir kynna Reykjavík
sem áhugaverðan viðkomustað.
Þetta eru ekki einu tónlist-
arvígstöðvarnar þar sem Ice-
landair lætur til sín taka. Félagið
hefur einnig stutt við bakið á Ís-
lensku tónlistarverðlaununum,
www.tonlist.is, Loftbrú Reykjavík-
ur og mörgum fleiri verkefnum.
Þetta gerir Icelandair vegna þess
að fólk þar á bæ gerir sér grein
fyrir þeim verðmætum sem felast
í þeirri kynningu sem íslenskt tón-
listarfólk fær.
Reykjavíkurborg hefur á seinni
árum vaknað til lífsins í þessum
málum og komið að Airwaves og
fleiri tónlistartengdum viðburðum
með meiri krafti en áður. Þar á
bæ (borg) er fólk líka að gera sér
grein fyrir verðmætunum sem fel-
ast í íslenskri tónlist.
Þessi stuðningur er ómet-
anlegur, það vita þeir sem þessum
málum tengjast.
Ég skora á alla sem hafa áhuga
á því sem er að gerast í íslenskri
tónlist að nýta sér þetta einstaka
tækifæri. Í engan annan tíma er
hægt að sjá annan eins fjölda af
tónlistarmönnum á jafnlitlum reit
á Íslandi.
Góða skemmtun.
Rokk í
Reykjavík
Eftir Einar Bárðarson
Höfundur er tónleikahaldari og
hefur sinnt trúnaðarstörfum fyrir
ýmis félagasamtök í íslensku tón-
listarlífi.
Vöggusæn
gur
vöggusett
PÓSTSENDUM
Skólavörðustíg 21
sími 551 4050
Reykjavík