Morgunblaðið - 16.11.2003, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. NÓVEMBER 2003 33
rausnarlegar gjafir Microsoft á hugbúnaði til
frjálsra félagasamtaka í Bandaríkjunum þjón-
uðu í raun ekki sízt því hlutverki að styrkja enn
markaðshlutdeild fyrirtækisins og murka lífið úr
keppinautunum.
Gagnrýni úr
tveimur áttum
Gagnrýni á áherzluna
á félagslega ábyrgð
fyrirtækja hefur eink-
um komið úr tveimur
áttum. Annars vegar eru þeir, sem segja að öll
háleitu markmiðin og fallegu stefnuplöggin um
umhverfisvernd, atvinnusköpun o.s.frv. séu að-
allega yfirvarp – eftir sem áður sé það hagn-
aðarsjónarmiðið, sem eitt ráði för. Þannig hafa
efasemdamenn bent á að Enron hafi virzt alveg
prýðilega ábyrgt fyrirtæki. Þrisvar sinnum
komst fyrirtækið á listann yfir þau 100 fyr-
irtæki, sem bezt þótti að vinna hjá í Bandaríkj-
unum. Árið 2000 vann það sex umhverfisverð-
laun. Það gaf út skýrslu um þrefalda
rekstrarútkomu. Enron hafði stefnu varðandi
losun gróðurhúsalofttegunda, mannréttindi og
meira að segja heiðarlega viðskiptahætti. For-
stjórinn hélt ræður á fundum um viðskiptasið-
ferði og fyrirtækið gaf út að á meðal grundvall-
argilda þess væru „samskipti, virðing og
heilindi“. Margir af fjárfestingarsjóðunum vest-
an hafs, sem kaupa eingöngu í fyrirtækjum sem
þeir telja samfélagslega ábyrg, áttu hlut í Enron
þegar flett var ofan af svikum forráðamanna
þess og fyrirtækið varð gjaldþrota.
Úr annarri átt kemur gagnrýni þess efnis að í
raun sé bara verið að flækja málin með öllu tal-
inu um samfélagslega ábyrgð fyrirtækja. Fyr-
irtækin hafi enga aðra beina samfélagslega
skyldu en þá, sem þau voru stofnuð til að sinna;
að hagnast. Sú stefna muni til lengri tíma litið
gagnast öllu samfélaginu bezt, því að þannig
verði til verðmæti, sem auki velmegun, skapi
störf og skapi grundvöll fyrir því að hægt sé að
hjálpa þeim, sem minnst mega sín með því að
aðrir verði aflögufærir.
Auknar kröfur
með meiri völd-
um og um-
svifum
Sjálfsagt er talsvert
til í báðum þessum
sjónarmiðum. Alltént
eru umræðurnar
þarfar og eiga erindi
á Íslandi eins og ann-
ars staðar. Það er rétt
hjá Halldóri Grönvold, að fyrirtæki hafa stækk-
að á Íslandi og völd þeirra aukizt. Það er eðlilegt
að almenningur og samtök hans fylgist með
stórfyrirtækjum og fyrirtækjasamsteypum, eins
og öðrum sem hafa mikil völd, og geri kröfu til
þess að völdunum sé beitt af sanngirni og
ábyrgð; að meðferð þeirra sé gagnsæ og vinnu-
brögð stjórnenda fyrirtækjanna einkennist af
heilindum. Samfélagsleg ábyrgð fyrirtækja er
meðal annars metin út frá þessu, en ekki ein-
göngu hversu mikið þau leggja t.d. til góðra mál-
efna.
Færa má rök fyrir því að þrátt fyrir að íslenzk
fyrirtæki fari stækkandi, séu þau enn svo smá á
alþjóðlegan mælikvarða, að þau finni ekki hjá
sér sömu þörf og stóru fjölþjóðafyrirtækin fyrir
að setja sér t.d. stefnu gegn spillingu og mútu-
starfsemi, um aðstæður starfsfólks í erlendum
dótturfyrirtækjum sínum, um kröfur til birgja
o.s.frv. Hins vegar fer ekki hjá því, með vaxandi
alþjóðavæðingu og auknum erlendum fjárfest-
ingum íslenzkra fyrirtækja, í einhverjum til-
fellum í þriðja heiminum en þó einkum á lág-
launasvæðum í Austur-Evrópu, að íslenzkur
almenningur vilji fá fullvissu þess að viðkomandi
fyrirtæki komi jafnvel fram við starfsmenn sína
í þessum löndum og við starfsfólk sitt á Íslandi
og stundi þar jafnábyrga og -heiðarlega við-
skiptahætti.
Halldór Grönvold nefnir einnig umræður um
samfélagslega ábyrgð fyrirtækja innan Evrópu-
sambandsins. Hér á þessum stað hefur áður ver-
ið gerð að umtalsefni sú togstreita, sem er á
milli tveggja markmiða leiðtogafundar ESB í
Lissabon árið 2000; annars vegar að gera Evr-
ópusambandið að samkeppnisfærasta hagkerfi í
heimi og hins vegar að efla hina „félagslegu
Evrópu“, ekki sízt með því að hvetja til alls kon-
ar reglna, sem eiga að stuðla að því að auka at-
vinnu með því að gera fyrirtækjum erfiðara fyr-
ir að segja upp starfsfólki ef illa gengur.
Þörfin fyrir
sveigjanleika
Morgunblaðið hefur
eins og ýmsir aðrir
fært þau rök gegn
síðarnefndu stefnunni
að hún hafi í raun þau áhrif, að þegar uppsveifla
hefst í efnahagslífinu, hiki fyrirtækin við að
bæta við sig fólki vegna þess að þau óttist að
hafa ekki verkefni fyrir það ef hagkerfið tekur
aftur dýfu niður á við. Þannig verður góð við-
leitni til þess að koma í veg fyrir að fólki sé sagt
upp vinnu, til þess að það er alls ekki ráðið í
vinnu og ýtir undir atvinnuleysi, í stað þess að
draga úr því. Samanburður á vinnumarkaðnum,
annars vegar í Evrópusambandsríkjunum og
hins vegar í Bandaríkjunum, þar sem hann er
miklu sveigjanlegri, sýnir svo ekki verður um
villzt að Bandaríkin eru jafnframt miklu sam-
keppnisfærari og fljótari að ná sér á strik eftir
efnahagslægð en ESB-ríkin. Íslenzki vinnu-
markaðurinn líkist fremur þeim bandaríska en
þeim evrópska og það væri mjög misráðið að
ætla að innleiða hér þann frumskóg reglna um
vinnumarkaðinn, sem ræktaður hefur verið í
ESB á undanförnum árum, eins og Ari Edwald
bendir á í þeim ummælum, sem vitnað var til
hér að framan. Vonandi þýðir áherzla ASÍ á fé-
lagslega ábyrgð fyrirtækja ekki að sambandið
vilji koma á kvöðum af þessu tagi. Til þessa hef-
ur íslenzka verkalýðshreyfingin einmitt sýnt
nauðsyn sveigjanleika á vinnumarkaðnum meiri
skilning en systurhreyfingar hennar í ESB.
Hitt er svo annað mál, að visst öryggi er nauð-
synlegt, eins og Halldór Grönvold bendir á.
Flest fyrirtæki reyna að skapa starfsfólki sínu
öryggi í starfi, enda líta þau mörg núorðið á
starfsfólkið sem sína mikilvægustu auðlind.
Markviss starfsmannastefna, þar sem t.d. er
lögð áherzla á jafnréttismál, heilsuvernd, vinnu-
vernd og símenntun, hefur verið tekin upp í æ
fleiri íslenzkum fyrirtækjum á síðastliðnum ár-
um og er jafnt einkenni á harðnandi samkeppni
um hæft starfsfólk og ein birtingarmynd sam-
félagslegrar ábyrgðar fyrirtækjanna. Hins veg-
ar er nauðsynlegt að fyrirtækin hafi áfram svig-
rúm til að fækka eða fjölga starfsfólki eftir því
hvernig gengur í rekstrinum. Atvinnuöryggi
þýðir ekki lengur að fólk geti gengið að sama
starfinu vísu, hjá sama fyrirtækinu á sama
staðnum, um aldur og ævi, heldur að íslenzkt at-
vinnulíf geti boðið upp á störf fyrir alla.
Ein ástæða þess að fyrirtæki í nágrannalönd-
unum hafa sjálf tekið frumkvæðið að því að
marka sér stefnu um samfélagslega ábyrgð, er
að þau hafa talið að þannig mætti forðast að sett
yrðu lög og reglur af hálfu ríkisvaldsins til að
knýja þau til að sinna ákveðnum verkefnum eða
haga sér með tilteknum hætti. Það er líka æski-
legast að þannig sé það; að fyrirtækin taki sjálf
ábyrgð gagnvart almenningi en hafi svigrúm til
að samræma sjálf markmið sín um hagnað ann-
ars vegar og hvernig þau ræki samfélagslega
ábyrgð sína að öðru leyti hins vegar. Frum-
kvæði Alþýðusambandsins að umræðum um
þetta mál er þarft og ætla má að það hvetji jafn-
framt fyrirtækin og samtök þeirra til stefnu-
mörkunar og umræðna.
Morgunblaðið/Ásdís
Á leið heim úr Langholtsskóla í skammdeginu.
„Það er eðlilegt að
almenningur og
samtök hans fylgist
með stórfyrirtækj-
um og fyrirtækja-
samsteypum, eins
og öðrum sem hafa
mikil völd, og geri
kröfu til þess að
völdunum sé beitt af
sanngirni og
ábyrgð; að meðferð
þeirra sé gagnsæ og
vinnubrögð stjórn-
enda fyrirtækjanna
einkennist af heil-
indum. Samfélags-
leg ábyrgð fyr-
irtækja er meðal
annars metin út frá
þessu, en ekki ein-
göngu hversu mikið
þau leggja t.d. til
góðra málefna.“
Laugardagur 15. nóvember