Morgunblaðið - 14.12.2003, Blaðsíða 18

18 SUNNUDAGUR 14. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Með stofnun nýrra útgerðarfyrir-
tækja, togarakaupum og áfram-
haldandi uppbyggingu vélbátaút-
gerðar á árinu 1907 hófst nýtt
vaxtarskeið í íslenskum sjávarút-
vegi. Hér er fjallað um kjör sjó-
manna á togurum á fyrsta hluta 20.
aldar.
Margir Íslendingarmunu kannast viðsögur af lífi ogstarfi togaramannaá fyrstu áratugum
20. aldar. Flestar greina þær frá
næsta ofurmannlegu erfiði, vökum
og vinnuhörku skipstjóra, en jafn-
framt frá miklum tekjum togara-
manna, yfirmanna jafnt sem undir-
manna, og nánast öllum ber þeim
saman um að aðbúnaður á togurum
hafi verið stórum betri en á eldri
skipum.
Í augum þeirra, sem voru að
komast á manndómsaldur og verða
gjaldgengir til sjósóknar í upphafi
togaraaldar, voru togararnir skip
framtíðarinnar. Unga menn
dreymdi ekki um skipsrúm á skútu
á öndverðri 20. öld; þeir vildu kom-
ast á togara. Þar var framtíðin og
tekjuvonin mest. Að komast á tog-
ara var sæmd, fólk leit upp til tog-
aramanna, þeir voru allt í senn,
hetjur hafsins, menn nýja tímans,
drógu meira í þjóðarbúið en aðrir
og báru sjálfir meira út býtum en
annað vinnandi fólk. Yfir þeim var
blær ævintýrsins, sem ávallt leikur
um fulltrúa nýrra tíma og starfa,
ekki síst ef þau eru vel launuð og
áhættusöm.
Sjómennska eða búhokur
Tryggvi Ófeigsson, skipstjóri og
útgerðarmaður, var um margt
dæmigerður fyrir fyrstu kynslóð ís-
lenskra togaramanna. Hann var af
fátækum kominn, ólst upp suður
með sjó, á Vatnsleysuströnd, í
Hafnarfirði og Leiru, og kynntist
sjómennsku fyrst á áraskipum. Á
bernskuárunum í Hafnarfirði varð
hann vitni að komu og útgerð fyrsta
íslenska togarans, Coot, og er fjöl-
skyldan var flutt suður í Leiru,
fylgdist hann ásamt félögum sínum
og jafnöldrum gjörla með veiðum
breskra togara á Faxaflóa.
Eins og svo margir aðrir ungling-
ar í íslenskum sjávarplássum þess-
ara ára átti Tryggvi í raun aðeins
um tvennt að velja: sjómennsku eða
búhokur og stopula daglaunavinnu í
landi. Að eigin sögn afréð hann
„þegar á barnsaldri, að reyna að
komast á togara eins fljótt og þess
væri von fyrir aldurs sakir.“
Skömmu eftir fermingu tók hann að
spyrjast fyrir um skipsrúm á tog-
urum, og tókst á vertíðinni 1914 að
komast sem háseti á hollenska
togarann Ocean I, sem gerður var
út frá Hafnarfirði. Til þess að fá
plássið varð hann þó að ljúga til um
aldur, segjast vera 18 ára, þótt enn
vantaði fjóra mánuði í afmælið. Árið
eftir, 1915, réðst Tryggvi háseti á
togarann Braga frá Reykjavík og
var þar, uns hann fór í Stýrimanna-
skólann haustið 1917. Komunni um
borð í Braga og viðurværinu þar
lýsti Tryggvi á skemmtilegan hátt:
Engar bryggjur voru komnar í
Reykjavík á þessum tíma fyrir
togarana og þeir lágu útá. Ekki
man ég, hver ferjaði mig um borð í
Braga, en menn voru greiðugir að
skutla mönnum útí skip sín og tóku
ekkert fyrir. Þegar ég kom uppá
dekkið á togaranum, þá sá ég þar
myndarlegan mann, og hann var að
fara aftur dekkið. Hann virtist vera
einn um borð. Þessi maður reyndist
vera Guðmundur Arason, átti heima
á Lindargötu 6. Ég fylgdi honum
eftir. Þegar Guðmundur var kominn
niður í káetu, tók hann fram ket-
bakka, brauðbakka, mysuost og
margarín. Hann fór að háma í sig
kjötið, en ég þorði ekki að nefna,
hvort ég mætti fá mér með honum
bita af kjötinu, þessum jólamat,
maður var ekki vanur að heiman að
háma í sig kjöt hvunndags, allra sízt
fínt spaðkjöt, þegar komið var fram
í vertíðarbyrjun. Ég spurði hæv-
ersklega, hvort ég mætti fá mér
brauðbita, því að ég var svangur af
hinni löngu göngu minni. Guðmund-
ur hélt það nú og sagði:
„Um borð í togara átt þú að vinna
eins og þú getur og éta eins og þú
getur. Þetta er það lögmál, sem rík-
ir á togurunum.“
Ég fór nú að snarla í mig brauðið
með margaríninu og sneið mér
drjúggóða sneið af mysuostinum of-
aná og fékk mér síðan aðra og þá
enn aðra. Þá sagði Guðmundur:
„Þykir þér svona góður múr-
steinninn?“
Ég þóttist vita, að hann ætti við
mysuostinn og svaraði:
Jú, mér þykir góður mysuostur,
en ég hélt að það væri ekki ætlazt
til, að ég færi að borða kjöt svona
strax.“
Guðmundur hélt það, að mér væri
óhætt að fá mér kjötbita, og lét ég
ekki segja mér það tvisvar. Þegar
ég hafði borðað mig saddan, segir
Guðmundur, að ég skuli fara strax
framí lúkar og taka mér koju, og
séu þær neðstu lakastar, sem ég
reyndar vissi. Annars var ágætur
lúkar í Braga.
------
Það var ket einu sinni á dag á
togurunum, steikt eða soðið, og á
næturnar var það einnig á borðum,
þá kalt, með brauðinu og teinu.
Þetta var enski togaramaturinn,
sem við höfðum tekið upp, alltaf
veizlur um borð, jafnvel jólakaka
daglega, sem meðlæti með kaffi.
„Þrælaöldin“
Ekki var að undra, þótt ungum
piltum, sem alist höfðu upp við
næsta fábreyttan kost íslenskrar al-
þýðu, þætti mikið til mataræðisins á
togurunum koma. Öllum heimildum
ber saman um, að það hafi verið
ríkulegt og miklu betra en á skút-
unum, þar sem grautar og soðinn
fiskur voru helsta viðurværi, en kjöt
lítið og oft lélegt. Á móti var hins
vegar krafist mikillar vinnu og urðu
togaramenn tíðum að standa sólar-
hringum saman, er verið var að
veiðum og í aðgerð. Skipstjórar
réðu því einir, hvort og hve mikið
menn fengu að hvílast, og segir
Tryggvi Ófeigsson t.d. frá því, að
Jón Jóhannsson, skipstjóri á Braga,
hafi haft þann sið að lofa mönnum
sínum að sofa í u.þ.b. fjóra tíma eft-
ir svo sem hálfs annars sólarhrings
vökur. Það mun hafa þótt næsta lítil
vinnuharka á þessum tíma og í end-
urminningum Guðmundar Halldórs
Guðmundssonar er vinnulaginu á
togurunum lýst sem „þrælkun“ og
fyrsti hluti togaraaldar kallaður
„þrælaöldin“. Guðmundur Halldór
segir ýmsar sögur af vinnuhörkunni
og vökunum á togurunum, m.a. eina
þar sem skipverjar fengu að sofa
tvisvar, tvo tíma í hvort skipti, í
veiðiför, sem stóð í samtals 140
klukkustundir. Áhrifum og orsökum
þessa vinnulags lýsti hann með svo-
felldum orðum:
Ég hef oft reynt að velta því fyrir
mér, hversvegna togaraeigendur
héldu þessu dauðahaldi í þrælk-
Bókarkafli Á öndverðri 20. öld varð bylting í sjávarútvegi Íslendinga þegar vélin leysti af hólmi árar og segl. Allir vildu eignast
vélbát eða togara. Jón Þ. Þór greinir frá upphafi vélvæðingar fiskiskipaflotans, útgerðinni, upphafi síldveiða við Ísland á síðari öld-
um, landhelgis- og hafréttarmálum, fiskverkun og fiskverslun og haf- og fiskirannsóknum.
Ljósmynd/ Magnús Ólafsson – Ljósmyndasafn Reykjavíkur
Þar til hafnargerð hófst í Reykjavík árið 1913, varð að flytja afla togaranna, vistir, kol og annað sem þeir þurftu á
að halda á milli skips og lands á smábátum. Myndin er tekin á Steinbryggjunni árið 1905. Skútur liggja á ytri höfn-
inni þar sem togarar lögðust einnig þegar þeir komu til sögunnar.
Ljósmynd/ Ljósmyndasafn Austurlands
Saltfiskverkun á Seyðisfirði á fyrri hluta 20. aldar.
Sjómennskan og samtökin
w
w
w
.d
es
ig
n
.is
'
2
0
0
3Fæst um land allt
Dreifingara›ili:
Tákn heilagrar
flrenningar
Til styrktar
blindum
Tilvalinjólagjöf