Morgunblaðið - 14.12.2003, Blaðsíða 36

36 SUNNUDAGUR 14. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
14. desember 1993: „Það er
mikið áhyggjuefni að allt
bendir til þess að ótvíræður
sigurvegari kosninganna í
Rússlandi á sunnudag sé Vla-
dímír Zhírínovskí og stjórn-
málahreyfing hans, Frjáls-
lyndi lýðræðisflokkurinn.
Reynist tölur þær sem birtar
voru í gær réttar er þjóðern-
issinnaður öfgaflokkur þar
með orðinn að áhrifamesta
aflinu á fyrsta lýðræðislega
kjörna þingi Rússlands.
Þá vekur athygli allmikið
fylgi Rússneska komm-
únistaflokksins. Flokkurinn
fékk tæp 11% atkvæða og
munaði því litlu að hann yrði
næststærsti flokkurinn á
rússneska þinginu.
Svo virðist sem þessir tveir
flokkar, sem eru tákn alls
þess í rússneskum stjórn-
málum, sem Vesturlönd von-
uðu að myndi hverfa með lýð-
ræðislegra stjórnkerfi, muni
fá fleiri þingmenn en flokkar
umbótasinna.“
. . . . . . . . . .
14. desember 1983: „Að venju
er störfum alþingis hagað
með þeim hætti að öll mál
eru afgreidd í tímahraki
vegna jólaleyfis þingmanna.
Nú verður fjárlaga-
frumvarpið hespað af, tekin
afstaða til frumvarpsins um
nauðsynlegar lagabreytingar
til að koma á kvótakerfinu í
fiskveiðum og stefnan í hús-
næðismálum ákveðin með
nýjum lögum um það efni.
Þannig mætti áfram telja og
er þó ekki minnst á útgerð-
ardæmið aftur sem að ofan
er getið.
En hvað er það sem stjórn-
arandstaðan telur brýnast að
afgreiða á alþingi fyrir jóla-
leyfi nú á þessum tímum vax-
andi atvinnuleysis og magn-
aðrar óvissu um alla afkomu
þjóðarinnar? Jú, að frum-
kvæði Alþýðubandalagsins
er það sett sem skilyrði fyrir
því að þingmönnum gefist
kostur á að greiða úr brýnum
úrlausnarefnum, að tillaga
um afvopnunarmál nái fram
að ganga á alþingi fyrir jóla-
leyfið, hvaða tillaga er óljóst,
enda eru þær fjórar sem nú
liggja fyrir þinginu.“
. . . . . . . . . .
14. desember 1973:
„Eins og alþjóð er kunnugt
magnast nú efnahags-
öngþveitið, sem leiðir af óða-
verðbólgu og stjórnleysi,
með viku hverri. Verðhækk-
anir dynja yfir nær daglega
og kjör manna fara versn-
andi. Þjóðviljinn boðar stór-
fellda kjaraskerðingu og
Tíminn segir í ritstjórn-
argrein í gær:
„Af þessum ástæðum má bú-
ast við enn stórfelldari hækk-
unum á aðfluttum vörum yf-
irleitt á næsta ári en þeim,
sem hafa orðið á þessu ári, og
hafa þær þó verið stórkost-
legar.“
Bæði reyna blöðin að láta líta
svo út, að hækkun á olíuverði
sé meginástæðan fyrir erf-
iðleikunum. Ekki skal lítið
gert úr þeim hækkunum, en
þó er fráleitt að kenna þeim
um allan vandann.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
S
verrir Hermannsson, fyrrver-
andi alþingismaður, ráðherra
og bankastjóri, hefur tekið
virkan þátt í stjórnmálum í nær
hálfa öld. Hann kom fyrst fram
á sjónarsviðið innan Sjálf-
stæðisflokksins á sjötta ára-
tugnum. Var einn þeirra ungu
manna, sem áttu hvað mestan þátt í að styrkja og
efla stöðu Sjálfstæðisflokksins innan verkalýðs-
hreyfingarinnar, sem skipti miklu máli í stjórn-
málabaráttu þess tíma. Í þeim hópi voru menn á
borð við Pétur Sigurðsson, Guðmund H. Garð-
arsson, Guðjón Sigurðsson, Björn Þórhallsson,
Gunnar Helgason o.fl.
Á þessari tæpu hálfu öld hefur Sverrir átt fjöl-
breyttan feril í stjórnmálum, aðallega innan
Sjálfstæðisflokksins. Hann rakst hins vegar aldr-
ei í flokki. Og hefur jafnan verið umdeildur. Það á
reyndar við um flesta Vestfirðinga, sem hafa
komið nálægt stjórnmálum, svo sem Hannibal
Valdimarsson, Matthías Bjarnason, Einar Odd
Kristjánsson, Jón Baldvin Hannibalsson o.fl.
Skapferli þeirra hefur verið með þeim hætti, að
það hefur staðið styr um þá og stendur enn.
Í nýrri bók, Skuldaskil, sem Pálmi Jónasson
fréttamaður hefur skráð, gerir Sverrir upp liðna
tíð og þá sérstaklega Landsbankamálið 1998 en
einnig samskipti sín við forystumenn Sjálfstæðis-
flokksins og að nokkru leyti Morgunblaðið.
Í bókinni lýsir Sverrir því, þegar honum var
boðið annað sætið á framboðslista Sjálfstæðis-
flokksins á Austurlandi vorið 1963, og segir:
„Þetta kom náttúrlega yfir mig eins og þruma úr
heiðskíru lofti. En ég vissi um leið að ef ég hikaði
yrði ekkert úr þessu því miðstjórnin og aðal-
valdamenn flokksins í Reykjavík myndu ekkert
kæra sig um þetta.“
Á þeim tíma voru menn innan Sjálfstæðis-
flokksins ekki vissir um, að tilboðið um sæti á
framboðslistanum hefði komið Sverri á óvart, og
töldu sumir hverjir að hann hefði lagt drög að því
í erindrekstri fyrir Sjálfstæðisflokkinn snemma á
því ári. En það er áreiðanlega rétt, að þetta fram-
boð var ekki endilega þóknanlegt þeim sem
mestu réðu um málefni flokksins á þeim tíma. Á
árunum fyrir og eftir 1960 voru mikil átök innan
Sjálfstæðisflokksins í Reykjavík á milli stuðn-
ingsmanna Bjarna Benediktssonar og Gunnars
Thoroddsens og Sverrir var á þeim tíma talinn
hallur undir Gunnar. Hann upplýsir að vísu nú, að
sambandið á milli þeirra hafi kólnað á þessum
sömu árum vegna útgáfu Vísis, sem Sverrir kom
að um skeið.
En frá og með þingkosningunum 1971 var
Sverrir Hermannsson einn þeirra ungu þing-
manna Sjálfstæðisflokksins, sem einna mest
áhrif höfðu í u.þ.b. einn og hálfan áratug eftir það.
Í þeim hópi voru auk hans Matthías Á. Mathiesen
og Matthías Bjarnason, en við sögu komu einnig á
þeim árum Ragnhildur Helgadóttir og Ólafur G.
Einarsson.
Eitt af fyrstu verkum vinstri stjórnar Ólafs Jó-
hannessonar sem tók við völdum 1971 var að
setja á fót svonefnda Framkvæmdastofnun rík-
isins. Sjálfstæðisflokkurinn barðist hart gegn því
á þeim tíma og taldi, að tilgangur hinnar nýju
stofnunar væri að úthluta fjármunum að pólitísk-
um geðþótta ráðamanna. Þess vegna kom það
mörgum á óvart að sú stofnun skyldi ekki lögð
niður eftir kosningarnar 1974 við myndun rík-
isstjórnar Geirs Hallgrímssonar. Það var aug-
ljóslega ekki hægt um vik þar sem Framsókn-
arflokkurinn átti aðild að ríkisstjórninni og
Ólafur Jóhannesson átti sjálfur sæti í henni. Hins
vegar kom það illa við marga innan Sjálfstæð-
isflokksins, að nýr stjórnarformaður Fram-
kvæmdastofnunar skyldi verða einn af mestu
áhrifamönnum flokksins á þeirri tíð, Ingólfur
Jónsson frá Hellu, en þó alveg sérstaklega að
Sverrir Hermannsson skyldi ráðinn annar af
tveimur framkvæmdastjórum Framkvæmda-
stofnunar. Geir Hallgrímsson tók á sig mikla póli-
tíska ágjöf innan Sjálfstæðisflokksins vegna
þessa máls á þeim tíma. Stuðningsmenn hans
skildu þessa ráðstöfun illa og ungir sjálfstæðis-
menn alls ekki en flestir töldu, að hann hefði talið
sig eiga Sverri Hermannssyni pólitíska skuld að
gjalda eftir varaformannskosningarnar á lands-
fundi Sjálfstæðisflokksins árið 1971.
Kosningarnar
1978
Í bók þeirra Pálma
Jónassonar segir
Sverrir:
„Flokkurinn tapaði
kosningunum 1978. Fyrst og fremst vegna leift-
ursóknar ungu frjálshyggjumannanna, sem voru
að ná tökum á flokknum. Ég snerist mjög gegn
þessari leiftursókn. Ég fékk kannski að kenna
meira á byltingarmönnunum en flestir aðrir, því
ég var náttúrlega ekki varkár og bar aldrei káp-
una á báðum öxlum. Matthías Á. Mathiesen var
til dæmis miklu liprari og varkárari. Eftir þetta
er Geir meira og minna á pólitískum vergangi,
þótt hann væri studdur af feiknarlegu afli Morg-
unblaðsins. Það náðust engin tök á neinu í þjóð-
málum eftir kosningarnar 1978 og þess vegna
kosið á ný eftir aðeins eitt og hálft ár í desember
1979. Og þá varð sama upp á teningnum. Sjálf-
stæðisflokkurinn náði ekki tökum á málum.“
Við þessa söguskýringu Sverris Her-
mannssonar er ýmislegt að athuga. Það er rétt,
að Sjálfstæðisflokkurinn varð fyrir miklu áfalli í
sveitarstjórnarkosningum og þingkosningum
1978 en ekki í þeim kosningum vegna „leiftur-
sóknar ungu frjálshyggjumannanna“.
Í borgarstjórnarkosningunum 1978 komu upp
ýmis staðbundin vandamál, sem skýra að ein-
hverju leyti fall meirihluta Sjálfstæðisflokksins í
þeim kosningum. Kjarni málsins að því er þing-
kosningarnar varðar er hins vegar sá, að frá og
með febrúarlögunum 1978 stóð yfir heilagt stríð
af hálfu verkalýðshreyfingarinnar gegn þáver-
andi ríkisstjórn. Þetta fór ekki fram hjá nokkrum
manni enda snerust stjórnmálaátökin veturinn
og vorið 1978 um deilur verkalýðshreyfingar og
ríkisstjórnar. Í nánasta stuðningsmannahópi
Geirs Hallgrímssonar á þessum tíma voru uppi
tvær skoðanir: önnur var sú, að bíða ætti með að-
gerðir í efnahagsmálum fram yfir kosningarnar
um vorið til þess að stofna þeim ekki í hættu. Hin
að slík afstaða væri fullkomið ábyrgðarleysi, rík-
isstjórnin yrði að grípa til aðgerða til þess að
koma í veg fyrir að allt færi úr böndum. Áhrifa-
mestu talsmenn þeirrar leiðar voru Geir Hall-
grímsson sjálfur og einn nánasti vinur hans og
ráðgjafi dr. Jóhannes Nordal. Síðari leiðin var
farin. Verkalýðshreyfingin hóf mikla sókn og var
studd af bæði Alþýðuflokki og Alþýðubandalagi.
Fleiri sjónarmið komu við sögu í þeirri sókn. Sú
skoðun hefur áður verið sett fram á þessum vett-
vangi, að þessari sókn hafi ekki sízt verið beint að
Framsóknarflokknum og Ólafi Jóhannessyni. Sú
skoðun byggist á einkasamtali sem annar rit-
stjóri Morgunblaðsins á þeirri tíð átti við Björn
Jónsson, þáverandi forseta ASÍ, á skrifstofu hans
í húsakynnum Alþýðusambandsins tveimur dög-
um áður en hann varð fyrir alvarlegu veikinda-
áfalli.
Eftir kosningarnar 1978 myndaði Ólafur Jó-
hannesson nýja vinstri stjórn, sem var gersam-
lega misheppnuð og hrökklaðist frá haustið 1979.
En jafnframt hófst mikið uppgjör innan Sjálf-
stæðisflokksins vegna ófaranna í kosningunum
um vorið 1978. Þá kom ný kynslóð í fyrsta sinn
fram á sjónarsviðið, sem tók svo við Sjálfstæð-
isflokknum á níunda áratugnum og stjórnar hon-
um enn. Eitt af því, sem þetta unga fólk sagði, var
að flokkurinn ætti að segja fyrir kosningar hvað
hann ætlaði að gera eftir kosningar og það var í
krafti þeirra röksemda, sem hin umtalaða kosn-
ingastefnuskrá Leiftursókn gegn verðbólgu var
sett fram fyrir kosningarnar 1979. Þessi ráðgjöf
hinnar ungu kynslóðar þess tíma reyndist ekki
vel í þeim kosningum og það er rétt, sem fram
kemur hjá Sverri Hermannssyni, að hann fylgdi
þeirri stefnumörkun ekki eftir í kosningabaráttu
sinni á Austurlandi.
Það er hins vegar undarleg söguskýring hjá
Sverri Hermannssyni, að Geir Hallgrímsson hafi
verið á „pólitískum vergangi“ eftir kosningarnar
1978. Í hita leiks er hægt að segja ýmislegt en
þegar horft er til baka er hægt að gera kröfu um
meiri og dýpri greiningu á því, sem gerzt hefur á
liðinni tíð.
Formaður í Sjálfstæðisflokki hefur eina skyldu
umfram allar aðrar – að halda flokki sínum sam-
an. Afleiðingar forsetakosninganna 1952 fylgdu
Sjálfstæðisflokknum eins og skugginn í 30 ár.
Þær höfðu áhrif á ráðherraval í Viðreisnarstjórn-
ina 1959 eins og lesa má um í ævisögu Ólafs Thors
eftir Matthías Johannessen. Þær mörkuðu inn-
anflokksátök í Sjálfstæðisflokknum í Reykjavík
fyrir og eftir 1960. Þær komu upp í kjölfar for-
setakosninganna 1968 og mótuðu átökin innan
Sjálfstæðisflokksins frá 1971 til 1983.
Kosningaúrslitin vorið 1978 urðu til þess, að
andstæðingar Geirs Hallgrímssonar, sem var
hinn pólitíski arftaki Ólafs Thors, Bjarna Bene-
diktssonar og Jóhanns Hafsteins, ákváðu að láta
til skarar skríða. Þá er átt við þá Gunnar Thor-
oddsen og Albert Guðmundsson. Strax á kosn-
inganóttina í kjölfar borgarstjórnarkosninganna
þetta vor var Geir Hallgrímssyni ljóst hvað í
vændum var enda raunsærri en flestir menn. Frá
þeirri stundu leit hann á það sem höfuðskyldu
sína að halda Sjálfstæðisflokknum saman en ekki
hugsa um eigin hag. Það gerði hann með þeim
glæsibrag að fela sameinaðan og samhentan
Sjálfstæðisflokk í hendur nýrri kynslóð á lands-
fundi 1983 en hann hafði tryggt flokki sínum aðild
að ríkisstjórn á ný þá um vorið. Á þessum fimm
ÚTBOÐ OG
UPPBYGGING ÍRAKS
Varnarmálaráðuneyti Bandaríkj-anna hefur að því er kom fram íliðinni viku gefið út tilskipun um
að aðeins fyrirtæki frá tilteknum löndum
fái að taka þátt í útboðum vegna fram-
kvæmda í Írak. Á listanum eru rúmlega
60 lönd, þar á meðal Bretland, Ítalía,
Japan og Ísland. Þar eru einnig Rúanda,
Albanía og Eritrea. Á listanum eru hins
vegar ekki Frakkar, Kanadamenn,
Rússar og Þjóðverjar, allt þjóðir, sem
lögðust gegn innrás Bandaríkjamanna í
Írak. „Þetta er mjög einfalt,“ sagði
George Bush Bandaríkjaforseti þegar
hann varði þessa ákvörðun. „Fólkið okk-
ar hætti lífi sínu; fólk bandamanna okkar
hætti lífi sínu. Samningarnir munu end-
urspegla þetta. Og þetta er það sem
bandarískir skattgreiðendur búast við.“
Paul Wolfowitz er höfundur tilskipun-
arinnar um það hverjir fái að taka þátt í
útboðunum, en andvirði þeirra samn-
inga, sem um ræðir, er talið vera um 19
milljarðar dollara, sem Bandaríkjaþing
hefur samþykkt að veita til endurreisnar
Íraks. Wolfowitz segir að þetta sé nauð-
synlegt til að „vernda grundvallarörygg-
ishagsmuni Bandaríkjanna“. Hann bæt-
ir við að þetta fyrirkomulag muni ýta
undir aukna „alþjóðlega samvinnu í Írak
og verkefnum framtíðarinnar“, orðalag,
sem ýmsir hafa staldrað við vegna þess
að gefið er í skyn að fjárhagslegur ávinn-
ingur eigi að hvetja þjóðir til að leggja
Bandaríkjamönnum lið.
Þessi tilskipun mun ekki hafa í för
með sér að fyrirtæki frá þessum löndum
verði með öllu útilokuð frá verkefnum í
Írak. Þýska fyrirtækið Siemens starfar
til dæmis nú þegar sem undirverktaki
bandaríska verktakans Bechtel við verk-
efni í Írak. Þá má ætla að bandarísk
fyrirtæki hefðu hvort sem er fengið
bróðurpart verkefnanna.
Tilskipunin um útboðin kemur fram á
sama tíma og George Bush hefur fengið
James Baker, sem meðal annars gegndi
embættum utanríkisráðherra og fjár-
málaráðherra í stjórn föður hans, til að
ræða við lánardrottna Íraka um að gefa
eftir gríðarlegar skuldir þeirra, en þær
nema rúmlega 100 milljörðum dollara.
Þar á meðal eru Frakkar, Rússar og
Þjóðverjar. Gerhard Schröder, kanslari
Þýskalands, gagnrýndi ákvörðun
Bandaríkjamanna og kvaðst efast um að
hún stæðist alþjóðalög. Írakar skulda
Rússum átta milljarða dollara og segjast
þeir nú ætla að neita að gefa þá skuld eft-
ir. Kanadamenn eru einnig reiðir. Þeir
hafa lagt fram fé til uppbyggingar í Írak,
en ný stjórn landsins kveðst ætla að
endurskoða framlag sitt.
Aðgerðir Bandaríkjamanna í Írak
hafa farið á annan veg en ætlað var.
Stöðugur skæruhernaður og hryðjuverk
á hendur Bandaríkjamönnum og því al-
þjóðlega liði, sem er í Írak, hefur gert
þeim erfitt fyrir. Uppbygging gengur
hægar en ráð var fyrir gert. Heima fyrir
er Írak farið að baka forsetanum óvin-
sældir. Bandaríkjamenn eru því í þeirri
stöðu um þessar mundir að mátt hefði
ætla að þeir legðu áherslu á að setja nið-
ur gamlar deilur við bandamenn á borð
við Frakka, Kanadamenn, Rússa og
Þjóðverja í stað þess að ýfa upp gömul
sár. Það hefur verið kenning náinna
samstarfsmanna Bush á borð við Donald
Rumsfeld varnarmálaráðherra, Dick
Cheney varaforseta og áðurnefnds
Wolfowitz um fyrirbyggjandi stríð að
Bandaríkjamenn gætu farið einförum í
alþjóðamálum. Írak átti að vera kennslu-
bókardæmi um þessa stefnu. Sú ákvörð-
un að kalla James Baker til að leita sátta
við gamla bandamenn hefur orðið tilefni
vangaveltna um að gamlir samherjar
George Bush eldra hyggist hafa áhrif á
Bush yngra og hjálpa honum að finna
leið út úr ógöngunum í Írak. Útspil
Wolfowitz hafi verið tilraun til að grafa
undan slíkum sáttatilraunum.
Hvað sem slíkum kenningum líður er
ljóst að það er Bandaríkjamönnum ekki
til framdráttar í Írak að hrinda frá sér
hugsanlegum samherjum. Það er ljóst að
það mun þurfa samhent átak til að snúa
þróun mála við í Írak. Biturleiki og
gremja vegna deilna, sem urðu milli
bandamanna í aðdraganda innrásarinn-
ar í Írak, má ekki verða dragbítur á sam-
starf um uppbyggingu landsins. Það er
of mikið í húfi.