Morgunblaðið - 09.01.2004, Síða 29

Morgunblaðið - 09.01.2004, Síða 29
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 9. JANÚAR 2004 29 aðrar heimildir voru ekki tiltækar). Þetta er eðlilegt og sjálfsagt og ekkert við það að at- huga, enda fáir fræðimenn samviskusamari en Hallberg. Einkennilegt fréttamat Svo sannarlega væri forvitnilegt að ræða málefnalega vinnubrögð mín og annarra ævi- söguritara. Eflaust er einhverju ábótavant hjá okkur öllum. Við getum öll gert betur og lært af gagnrýni. En góðu tilefni til fróðlegra rök- ræðna var snúið upp í herferð gegn mér í fjöl- miðlum. Ég fór af landi brott mánudagsmorg- uninn 22. desember vegna trúnaðarstarfa fyrir alþjóðasamtök. Ég var ekki fyrr horfinn á braut en Gauti Kristmannsson flutti illskeytt- an ritdóm um bók mína í Víðsjá Ríkisútvarps- ins. Af einhverjum ástæðum var dómurinn sér- staklega boðaður í fréttum hljóðvarpsins næstu klukkutíma á undan. Hlýtur það að vera einsdæmi. Sjónvarpsmenn komu líka í hljóð- klefa og kvikmynduðu Gauta að flytja dóminn. Síðan var sérstök frétt í Sjónvarpinu um kvöldið um, að Gauti hefði í dómi sínum gagn- rýnt mig harðlega. En er einn harður dómur um bók stórfrétt fyrir sjónvarp? Sama kvöld flutti Páll Baldvin Baldvinsson svipaðan dóm með nánast sömu dæmum og Gauti á Stöð tvö, en var sýnu stóryrtari, og laugardaginn 27. desember birti Helga Kress grein í Lesbók Morgunblaðsins með nánast sömu dæmum og þeir Páll Baldvin og Gauti. Síðan gekk ekki á öðru fram í janúar en fréttum um það, að ég hefði verið staðinn að einhverjum stórglæp. Ég var ekki til andsvara, enda hinum megin á hnettinum. Hér má rifja upp hin hörðu viðbrögð, þegar það vitnaðist síðastliðið sumar, að ég væri að skrifa ævisögu Halldórs Kiljans Laxness. Margir töluðu þá um „boðflennu“ og sögðu, að fyrir mér vekti bersýnilega að skrifa níðrit um hið mikla Nóbelsskáld okkar. Svo var að sjá sem fámennum, en harðskeyttum hópi, sem talið hefur sig hafa einkarétt á íslenskri menn- ingu, hefði verið stórlega misboðið með fyr- irætlun minni. Þegar fyrsta bindið kom út blasti við, að ég hafði reynt eftir megni að láta Halldór njóta sannmælis. Ég hafði ekki stung- ið undir stól neinu því, sem kunni að vera hon- um óþægilegt, en ég hafði ekki heldur reynt að koma á hann höggi. Ég hafði lagt mig fram um að fækka villum og vanda verkið, enda vissi ég vel, að það yrði lesið rækilega yfir. Það er líka komið á daginn, að árásin á mig snýst ekki um, að bók mín sé fjandsamleg Halldóri Kiljan Laxness eða morandi í villum, heldur um hitt, að ég hafi ekki nógu margar tilvísanir í verk Halldórs (og Hallbergs), þótt ég tæki sérstak- lega fram í eftirmála mínum, eins og þegar hef- ur verið sagt, að ég styddist að sjálfsögðu við þau, og vísi mjög oft í þau, 127 sinnum í æsku- minningabækurnar, 84 sinnum í verk Hall- bergs. Þetta leiðir hugann að fréttamati fjölmiðla. Hvers vegna er það stórfrétt, ef neikvæður rit- dómur birtist um bók mína? Í hópi þeirra, sem voru tilnefndir til bókmenntaverðlauna í flokki fræðirita og verka almenns efnis, voru tveir ágætir kunningjar mínir, báðir prýðilegir rit- höfundar. Annar þeirra, Jakob F. Ásgeirsson, hafði í bók sinni, sem var einmitt tilnefnd, harðlega gagnrýnt hinn, Guðjón Friðriksson. Hvers vegna var það ekki frétt? Fyrir nokkr- um árum birti ég rækilegan ritdóm í Skírni um bókina Orð í tíma töluð eftir Tryggva Gíslason, sem hafði hlotið tilnefningu til íslensku bók- menntaverðlaunanna í flokki fræðirita og verka almenns efnis. Ég fann mjög margar villur og sumar meinlegar í þeirri bók. Hvers vegna var það þá ekki frétt? Fyrir aldarfjórð- ungi birti ég grein í Morgunblaðinu, þar sem ég sýndi fram á, að prófessor í Háskólanum hefði í bók tekið upp heila kafla óbreytta úr er- lendu verki án þess að geta heimilda. Hvers vegna var það þá ekki frétt? Í framhaldi af frétt hljóðvarps og sjónvarps um hinn neikvæða ritdóm í Víðsjá var rætt við fólk úr fjölskyldu Halldórs Kiljans Laxness, og fór það stórum orðum um mig, verk mitt og vinnubrögð. Af því tilefni hlýt ég að láta þess getið, að Pétur Már Ólafsson, útgáfustjóri Vöku-Helgafells, fór yfir próförk að bókinni að beiðni fjölskyldunnar. Ég hafði ekkert á móti því, enda vil ég hafa það, sem sannara reynist. Ég kæri mig ekki um nein illindi við fjölskyldu skáldsins, eins og ég hef margtekið fram í fjöl- miðlum. Eftir yfirlesturinn gerði Pétur Már nokkrar tillögur um breytingar, aðallega til að stytta beinar tilvitnanir, og fór ég eftir þeim nær öllum. Ég fékk enga athugasemd frá Pétri Má um það, hvernig minningabækur Halldórs og önnur verk hans höfðu verið notuð í bók minni. Viðbætur við minningabækur Halldórs Í grein sinni í Lesbók Morgunblaðsins 27. desember segir Helga Kress: „Fyrstu kaflarn- ir í ritinu eru ýmist útdráttur úr minningabók- um Halldórs eða bein endursögn á þeim.“ Þetta er auðvitað ekki rétt, þótt minningabæk- urnar hljóti eðli málsins samkvæmt að vera ein aðaluppistaðan í þessum köflum. Ég reyndi hvarvetna að auka við fróðleik, eftir því sem við átti, um menn og atvik. Hér skal ég nefna nokkur dæmi, nánast af handahófi, úr fyrstu köflunum: fróðleikur um sérvitringinn Kristján Jóns- son í Melkoti, sem Halldór gerði síðar að sögu- hetju í Brekkukotsannál, fróðleikur um Sæmund holdsveika, sem smíðaði Halldóri kistil, fróðleikur um Halldóru Álfsdóttur, vinnu- konu í Laxnesi, ummæli Þórbergs Þórðarsonar um Halldór ungan og móður hans, frásögn Tómasar Guðmundssonar, áður óprentuð, um fyrstu kynni þeirra Halldórs, margar sögur um Halldór og skólabræður hans úr menntaskóla, aðallega frá þessum skólabræðrum, hvert „hið ljósa man“ var í lífi Halldórs, fróðleikur um vini og velunnara Halldórs í Danmörku 1919–1920, til dæmis hinn merka Aage Meyer Benedictsen, fróðleikur um dvöl Halldórs hjá Lars Lars- son í Trusta 1920, hver leyndist undir nafninu Björn Hann- esson í minningabókum Halldórs (og Fjall- kirkjunni eftir Gunnar Gunnarsson), hvaða kveikja var af æskuslóðum Halldórs að smásögunni um Þórð í Kálfakoti, hver var fyrirmyndin að Huldu í Barni nátt- úrunnar, hvernig Jóhann Jónsson og Halldór skiptust á skoðunum um skáldskap í menntaskóla, hvaða stúlku Halldór var trúlofaður árin 1920–1922, hvers vegna slitnaði upp úr trúlofun þeirra, hver maðurinn var (að öllum líkindum), sem deildi harkalega undir dulnefni við Halldór í blöðum 1920, hvaða útgerðarmaður ætlaði að greiða götu Halldórs til Grikklands 1920, hvers vegna Halldóri var ekki hleypt inn í Bandaríkin 1922, hvernig stóð á tímabundnum vinslitum Hall- dórs og Þórbergs Þórðarsonar í ársbyrjun 1922, hvað Jóhann Jónsson orti um orðasennu þeirra Halldórs vorið 1922, hvaða stúlku Halldór var hrifinn af í Flatey 1921, fróðleikur um Sel í Múlasveit, þar sem Hall- dór dvaldist 1921 og notaði síðar í Sjálfstæðu fólki. Þannig mætti lengi telja. Er þá ótalið, hvað ég sæki í ýmsar bækur um þetta tímabil: Ölf- usingar, Saga Þorlákshafnar, Líf í skáldskap, Borgfirskar æviskrár, Lífsgleði, Mánasilfur, Saga Íslendinga í Vesturheimi, Í áföngum, Kennaratal, Hrævareldar, Stóð ég úti í tungls- ljósi, Frá Rauðasandi til Rússíá, Svo kvað Tómas, Kjósarmenn, Af lífi og sál, Eins og gengur, og svo framvegis og svo framvegis. Ekki má heldur gleyma fróðleik úr skjalasafni Íslendingafélagsins í Kaupmannahöfn, Menntaskólans í Reykjavík, húsvitjunarbók- um ýmissa sókna og manntali og íbúaskrám í Danmörku og mörgu, mörgu fleira. Hver ein- asti lesandi bókar minnar, sem þekkir líka til minningabóka Halldórs, veit, hversu miklu ég bæti við þær, hversu margt ég leiðrétti í þeim og hversu ósanngjarn sleggjudómur Helgu er. Viðbætur við rannsóknir Hallbergs Helga Kress segir líka í grein sinni í Lesbók Morgunblaðsins: „Rit Hannesar byggist alfar- ið á rannsóknum Hallbergs og bætir þar engu við sem máli skiptir.“ Þessi ummæli eru auð- vitað fráleit. Á meðal þess, sem ég dreg fram í bók minni, er þetta: fróðleikur um húsakynni og lífshætti í klaustrinu í Clervaux, hvað er rétt og hvað rangt í frásögn Hall- dórs um ýmsa munka í Clervaux, hvaða skýring var raunverulega á fráfalli eins góðvinar Halldórs í klaustrinu, hvað Halldór sagði Jóhannesi Jörgensen um Íslendinga, hvaða áhrif Konrad Simonsen hafði á Vef- arann mikla frá Kasmír, hvaða hneyksli varð í klaustrinu, eftir að Halldór fór þaðan, með hvaða giftri konu Halldór átti ástaræv- intýri á Þingvöllum 1924, lýsing á trúskiptum Stefáns frá Hvítadal 1924, hvernig Þórbergur Þórðarson undirbjó rit- deilu við Halldór 1925, meðal annars með bréf- um til Uptons Sinclairs, hvað er rétt og rangt í frásögn Halldórs af skipi, sem hann missti af og fórst í desember 1926, hvernig Halldóri tókst félausum að tala sig frá Róm til Sikileyjar vorið 1925, hverjir voru hinir úrkynjuðu vinir Halldórs í Taormina sumarið 1925, með hvaða stúlku Halldór var í Kaliforníu 1928, fróðleikur um Brynka, sem drepinn var á Laugavegi og Halldór þekkti og vitnaði til, hvers vegna samskiptum Halldórs og Morg- unblaðsins lauk snögglega í ársbyrjun 1927, vísa um Björn Jónsson ráðherra, sem ekki hefur birst áður (svo að ég viti), eftir Hannes Hafstein, hvernig ruglast hefur verið í skrifum um Halldór á handritasamkeppni hjá Paramount og samskiptum Halldórs við Metro-Goldwyn- Mayer-kvikmyndafyrirtækið, hvaða smásaga birtist 1930, þar sem Hall- dór Kiljan Laxness er söguhetjan, gamanvísur frá 1930 eftir Sigurð Grímsson um ævi Halldórs, hvaðan Halldór hefur haft söguna um hrein- dýrstarfinn í Sjálfstæðu fólki, tilmæli Nonna, séra Jóns Sveinssonar, frá 1930 um, að þeir Halldór kæmu hvergi fram saman opinberlega, hvernig meiðyrðamálum Halldórs, Morg- unblaðsins og ýmissa lækna 1930 lauk, tilefnið til kvæðis Davíðs Stefánssonar um loddarann, hvers vegna skýring Halldórs á því, að hann komst ekki áfram í kvikmyndaheiminum vest- an hafs, stenst ekki, hvers vegna Kristófer Torfdal í Sölku Völku heitir þessu nafni, hver er rótin (í verkum Jóns Trausta og Þórbergs) að frægri fyndni Magnúsar Kjart- anssonar um Vilhjálm Þór, hvað Halldóri fannst úr klaustrinu um ýmsa samtíðarmenn sína, til dæmis Þórberg Þórð- arson og Kjarval, hvað ábótinn í klaustrinu sagði við Jón Sveinsson um Halldór, hvaða Íslendingur var um skeið í klaustrinu með Halldóri og gat sér miðlungi gott orð, hvað Halldóri fannst um frægan ritdóm Kristjáns Albertssonar um Vefarann mikla frá Kasmír, hvað Jóhanni Jónssyni fannst um ritverk Halldórs, Undir Helgahnúk og Vefarann mikla frá Kasmír, hverjir voru helstu andstæðingar Halldórs í Íslendingabyggðum í Kanada, hver voru tildrögin að smásögunni „Og lót- usblómið ángar …“, hvert var hið skoplega tilefni til greinar Halldórs um tannhirðu Íslendinga, hvernig samskiptum Halldórs og Uptons Sinclairs var háttað og hvers vegna slettist um skeið upp á vinskap þeirra, hvernig því vék við, að Halldór sótti um þul- arstarf í Ríkisútvarpinu, hvernig háttað var samskiptum Halldórs og Menningarsjóðs, hvað Þórður Sigtryggsson sagði í óprentaðri (og óprenthæfri) sjálfsævisögu sinni um ýmsa fastagesti í Unuhúsi. Þá er hér ótalið, hvað ég sæki í ýmis rit, þar sem minnst er á Nóbelsskáldið eða samtíð- arfólk hans, blöð og tímarit og skjöl. Þar má nefna bækur Marie Dinesens og Konrads Sim- onsens, Francis Russells, Pauls Johnsons og Mortens Things, Einars Olgeirssonar, Guð- brands Jónssonar, Jónasar Jónssonar, Guð- jóns Friðrikssonar, Páls Ísólfssonar, Matt- híasar Johannessens, Thors Vilhjálmssonar, Magnúsar Á. Árnasonar, Rannveigar Schmidt, Sigfúsar Halldórssonar, Guðmundar G. Haga- líns og margra annarra, skjöl kaþólsku kirkj- unnar hér og klaustursins í Clervaux, bréfa- söfn Uptons Sinclairs, Konrads Simonsens og Jóhannesar Jörgensens, bréfasöfn Ragnars í Smára, Kristins E. Andréssonar og Þórbergs Þórðarsonar, skjöl sýslumannsembætta, Menningarsjóðs, Ríkisútvarpsins og dóms- og kirkjumálaráðuneytisins. Hér er alls ekki allt nefnt. En það segir ef til vill sína sögu um Laxness-rannsóknir hér að Hallberg gengnum, að bók á Þjóðarbókhlöð- unni um rithöfundaþing 1936 í Buenos Aires, sem Halldór sótti og talaði á, var enn óupp- skorin, þegar ég fékk hana í hendur fyrir ári! Ónákvæmni Helgu Kress Grein Helgu Kress í Lesbók Morgunblaðs- ins er hvorki skrifuð af sanngirni né ná- kvæmni. Hún gagnrýnir mig fyrir að semja skáldlega lýsingu á gönguferð Halldórs og unnustu hans upp á Esju sumarið 1920. Hún bendir á, að ég nýti mér þar lýsingu Halldórs á gönguferð þeirra Sölku Völku og Arnalds í 20. kafla Fuglsins í fjörunni, seinni hluta Sölku Völku (Helga segir að vísu 20. kafla Sölku Völku, sem er ónákvæmni). En ég get þessa samviskusamlega. Í neðanmálsgrein minni segir: „Hér er skáldað í eyðurnar, því að heim- ildir eru af skornum skammti. En auðvitað hafa þau Halldór og Helga farið í gönguferðir út frá Brautarholti, um fjörur og upp á fjall. Stuðst er við Sölku Völku, Fuglinn í fjörunni, 20. k.“ Ég fékk síðan aðstoð Egils Stardals til að lýsa sennilegri gönguleið. En hvað er at- hugavert við þetta? Þetta er til þess gert að lífga upp á frásögnina. Þetta er stílbragð, til þess ætlað að skapa hugblæ. Því má enn ekki gleyma, að bók mín er ævisaga, ekki dokt- orsritgerð um þröngt og afmarkað efni. Helga Kress segir líka í grein sinni: „Þar sem hann t.a.m. fjallar um kvikmyndahand- ritin endursegir hann svo til orðrétt kafla Hall- bergs í Vefarinn mikli I, án þess að annað komi fram en hann hafi farið í frumheimildir og rannsóknin sé eftir hann sjálfan.“ Þetta er ekki rétt og raunar óskiljanlegt, að Helga skuli segja þetta. Í fyrsta lagi sagði Hallberg frá þessu í Húsi skáldsins, 1. bindi, en ekki í Vef- aranum mikla, 1. bindi. Í öðru lagi vísa ég ein- mitt í þetta rit Hallbergs, Hús skáldsins, og að- eins í það, þegar ég segi efnislega frá kvikmyndahandritum Halldórs, sjá 7. nmgr. á 416. bls. bókar minnar og síðan 594. bls. Ég lét eina tilvísun nægja, af því að öllum mátti ljóst vera, að ég sótti þennan fróðleik í bók Hall- bergs. Enn minni ég á, að ég tók sérstaklega fram í eftirmálanum, að ég styddist við verk Hallbergs, í því skyni að spara mér tilvísanir í þau. Helga nefnir tvö dæmi um það, hvernig ég flétta lýsingar Halldórs í minningabókinni Í túninu heima á komu sinni þriggja ára í Lax- nes inn í frásögn mína. Hún hefði mátt minnast á það, að í þeim rúmlega þriggja blaðsíðna kafla mínum hafði ég tvær tilvísanir í þessa minningabók Halldórs. Ég taldi tvær nægja, þar sem augljóst væri, hvaðan ég tæki efnið. Helga segir líka, að ég hafi ekki lesið smásög- una Júdit Lvoff, þar sem ég geri sömu villu í frásögn af henni og Hallberg. Ég segi, að sveitamaðurinn í sögunni sé af Rangárvöllum, en hann sé úr Borgarfirði. En hér hefur Helga ekki rétt fyrir sér. Í fyrstu útgáfu smásög- unnar (1923) lætur Halldór sveitamanninn ein- mitt vera af Rangárvöllum, en breytti því í síð- ari útgáfum. Þetta hefði Laxness-fræðingur eins og Helga átt að vita. Ef til vill hefði ég átt að vitna í síðari útgáfur sögunnar til að gæta samræmis, en aðalatriðið er, að ég gerði enga villu. Síðan leyfir Helga sér að fullyrða, að ég hafi ekki lesið smásöguna, þótt ég ræði um ein- stakar söguhetjur í henni og varpi fram þeirri tilgátu, að hún eigi sér hliðstæðu eða jafnvel kveikju í smásögunni „Vonir“ eftir Einar H. Kvaran. Helga hefur bersýnilega ekki kynnt sér fyrstu útgáfu smásögu Laxness, og hún treystir því líka, að fólk hafi ekki lesið bók mína. Helga hefur hins vegar rétt fyrir sér um það, að smávægileg ónákvæmni hefur slæðst inn í frásögn mína af skáldsögunni Undir Helga- hnúk. Hún er, að kona hafi verið íslensk- bandarísk, þegar hún var íslensk-kanadísk. En er það stórmál? Auðvitað eru einhverjar villur í bók minni. Það eru villur í öllum bókum. Til dæmis ruglast Helga sjálf á nöfnum þeirra Daníels Halldórssonar og Halldórs Daníels- sonar í ritgerð í Ritmennt 2002. Ég leiðrétti þessa villu Helgu í neðanmálsgrein í bók minni og býst ekki við, að neinn geri það að stórfrétt. Það getur komið fyrir alla. En vegna þessarar smávægilegu ónákvæmni leyfir Helga sér að fullyrða, að ég hafi ekki lesið skáldsöguna Undir Helgahnúk, þótt ég ræði um hana í löngu máli og leiti ýmissa fyrirmynda að ein- staklingum og atvikum sögunnar. Þessi vinnu- brögð Helgu eru ekki frambærileg. Rangfærslur Páls Baldvins Baldvinssonar Ritdómur Gauta Kristmannssonar bætti nánast engu við grein Helgu Kress, svo að ég fjölyrði ekki um hann. En ég hlýt að staldra við ritdóm Páls Baldvins Baldvinssonar á Stöð tvö 22. desember. Hann var mjög illa unninn. Páll Baldvin sagði, að í bók minni væri aðeins ein myndörk. En í bókinni eru þrjár myndaraðir, hver átta blaðsíður, eins og allir geta séð, sem bókina hafa lesið. Raunar hafa birst svo marg- ar myndabækur um Halldór Kiljan Laxness, að ekki var þörf á einni í viðbót. Páll Baldvin sagði: „Hér er prentuð einu sinni enn sagan af því að Einar Benediktsson hafi verið dauða- drukkinn á Alþingishátíðinni 1930, sem að Guðjón Friðriksson hrakti fyrir tveimur eða þremur árum í sinni bók.“ Þetta er rangt, eins og sjá má á 514. bls. bókar minnar. Ég segi ekkert um það, að Einar Benediktsson hafi verið drukkinn á Þingvöllum. Það er auðvitað aukaatriði, að Páll Baldvin sagði, að eftirmáli minn væri dagsettur 12. nóvember, en hann var í raun dagsettur 10. nóvember. Hitt er líka aukaatriði, að Páll Bald- vin sagði, að bók mín hefði komið út 10. desem- ber (en þá hélt ég útgáfuhóf í tilefni útkom- unnar): Henni var dreift í bókabúðir 29. nóvember. Það er þó furðulegt, að Páll Baldvin skuli gera svo margar smávillur í stuttum dómi á nokkrum mínútum í sjónvarpi. Hann sagði líka, að ég hefði aðeins unnið að þessu verki frá því í apríl 2002. En í eftirmála mínum sagði ég berum orðum: „Verk þetta ákvað ég að skrifa 23. apríl 2002, þegar Halldór Kiljan Laxness hefði orðið aldar gamall, en áður hafði ég unnið í nokkur ár að rannsókn á ævi, verkum og hug- myndum Halldórs.“ Ég tók það með öðrum orðum sérstaklega fram, að margra ára vinna lægi að baki bókinni. En óneitanlega bera allar þessar villur Páls Baldvins vitni um hroðvirkn- isleg vinnubrögð hans. Dæmin af hroðvirkni og ónákvæmni ritdóm- ara minna sýna, að enginn er óskeikull. Ég er það ekki fremur en þessir ritdómarar. En ásakanir á hendur mér um ritstuld og óheið- arleg vinnubrögð standast ekki. Endalaust má deila um það, hvort ég hefði átt að hafa ein- hverjum tilvísunum fleira í þessu fyrsta bindi mínu af ævisögu Halldórs Kiljans Laxness, þótt þær séu raunar 1.627 talsins. En það rétt- lætir ekki þá herferð, sem rekin hefur verið gegn mér í fjölmiðlum. Hún stjórnast af öðrum og annarlegri hvötum en sannleiksást.

x

Morgunblaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.