Morgunblaðið - 14.05.2004, Blaðsíða 32

32 FÖSTUDAGUR 14. MAÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
LISTAHÁTÍÐ SKRÁIR SÖGUNA
Listahátíð í Reykjavík verður settsíðdegis í dag í Listasafni Ís-lands. Hátíðin stendur nú á
nokkrum tímamótum, því héðan í frá
verður efnt til hennar á hverju ári í stað
annars hvers árs, sem eykur til muna
vægi hennar í menningarlífi þjóðarinn-
ar. Í ávarpi sínu í kynningarriti
Listahátíðar í ár, segir Þórunn Sigurð-
ardóttir, listrænn stjórnandi hennar, að
um leið og hátíðin verði haldin á hverju
ári gefist svigrúm til að sinna hlutverki
hennar betur, „og samfella í starfi mun
skila árangursríkara samstarfi bæði á
milli ríkis og borgar og einnig við aðra
aðila í atvinnulífi og ferðaþjónustu“.
Í kjölfar þessarar breytingar hefur
verið ráðist í ýmsar nýjungar í starf-
seminni. Skrifað hefur verið undir sam-
starfssamning til þriggja ára á milli
Listahátíðar og Fræðslumiðstöðvar
Reykjavíkur, en hann felur m.a. í sér að
listamenn á hátíðinni munu vinna ýmis
verkefni með skólabörnum, auk þess
sem erlend verkefni verða tengd við
skóla. Einnig hefur verið efnt til sam-
starfs við sveitarfélög um eflingu menn-
ingarstarfs um land allt. Listahátíð
mun því héðan í frá hafa alla burði til að
gegna enn veigameira hlutverki en áður
sem afl til menntunar þjóðarinnar á
sviði menningar.
Þórólfur Árnason, borgarstjóri, vísar
í ávarpi sínu í kynningarritinu til arf-
leifðar Vladimirs Ashkenazys með tilliti
til upphafs hátíðarinnar. Hann segir
framtak hans einstakt, „og trúlega fá-
títt að einn maður valdi þvílíkum vatna-
skilum í menningarlífi einnar þjóðar“.
Þetta eru orð að sönnu og kemur það
berlega í ljós þegar litið er til þeirra
breytinga sem hafa átt sér stað í menn-
ingarlífi landsmanna, á þeim tíma sem
Listahátíð hefur verið fremst í flokki
afla er lagt hafa hönd á plóginn við að
færa heimslist hingað. Sú viðleitni hef-
ur einnig orðið til þess að innviðir ís-
lenskrar listsköpunar hafa að sama
skapi eflst og afraksturinn ratað út í
heim, sem ekki er lítils virði fyrir þjóð
sem löngum hefur verið skilgreind á
jaðrinum – ekki síst nú þegar jaðarinn
mjakast óðum inn að miðju í menning-
arlegum skilningi og sóknarfærin eru í
sjónmáli.
Listræn sýn stjórnenda Listahátíðar
hefur á stundum verið umdeild og menn
greint á um ágæti einstakra viðburða.
Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir,
menntamálaráðherra, bendir á það í
sínu ávarpi að slíkt sé ekki nema eðli-
legt. Segir hún að „í listum [megi] aldrei
róa eingöngu á örugg mið; listræn kyrr-
staða [megi] ekki verða einkenni slíkrar
hátíðar“. Orð Þorgerðar Katrínar eru
eftirtektarverð, ekki síst ef hægt er að
túlka þau þannig að þau séu til marks
um vilja stjórnvalda til að láta listir og
þann skapandi kraft sem í þeim býr
knýja menningu þjóðarinnar áfram með
þeim hætti að hér á landi eigi frumsköp-
un, nýjar og ögrandi hugmyndir vísan
griðastað, auk hefðarinnar. Því það eru
fyrst og fremst slíkar hugmyndir, slík
listaverk sem þegar upp er staðið „skrá
söguna öðru betur“, eins og Þórunn
Sigurðardóttir orðar það – og saga
Listahátíðar í Reykjavík sannar.
HVENÆR HEFJAST UMRÆÐUR
UM EFNI FRUMVARPSINS?
Um þessar mundir standa yfir mara-þonumræður á Alþingi um fjöl-
miðlafrumvarp ríkisstjórnarinnar. Við
því er ekkert að segja og sjálfsagt að
þingmenn ræði þetta stóra mál í botn.
Þeir, sem fylgzt hafa með umræðunum
taka hins vegar eftir því, að þær snúast
að mjög litlu leyti um efni frumvarps-
ins. Þær snúast fyrst og fremst um
formsatriði, vinnubrögð, fundarstjórn
forseta, fundarsköp, hvort fresta eigi
umræðum þangað til einstakar nefndir
hafi lokið störfum o.s.frv.
Hvað eftir annað gerist það, að um-
ræður hefjast innan umræðnanna um
óskyld mál, þ.e. hvernig vinnubrögðum
þingsins sé háttað, hvort þetta eða hitt,
sem gerzt hefur, sé þekkt eða óþekkt í
þingsögunni o.s.frv. Eftir þessi milli-
spil hefjast umræður um dagskrármál-
ið á nýjan leik. Þetta fundarform, sem
er tiltölulega nýtt af nálinni á Alþingi
er þinginu ekki endilega til framdrátt-
ar.
Það er hins vegar fullt tilefni til að
spyrja hvenær raunverulegar efnisleg-
ar umræður hefjast um fjölmiðlafrum-
varpið sjálft. Að svo miklu leyti, sem
hægt hefur verið að greina málefnalega
afstöðu til þess á þeim tíma, sem liðinn
er frá því að það var lagt fram er nokk-
uð ljóst, að allir þingflokkar á Alþingi
eru orðnir sammála um að rétt sé að
setja lög um eignarhald á fjölmiðlum.
Blaðamannafélagið er sammála því.
Jón Ásgeir Jóhannesson, forstjóri
Baugs, en það fyrirtæki er aðaleigandi
Norðurljósa, er sammála því. Hann tel-
ur eðlilegt að settar séu reglur en vill
miða þær við að hlutur markaðsráðandi
fyrirtækis á öðru sviði í ljósvakamiðli
megi vera 25%. Stjórnarflokkarnir
telja að hámarkið eigi að vera 5%.
Stjórnarflokkarnir og talsmaður
Baugs eru sammála um það grundvall-
aratriði að setja eigi reglur en 20 pró-
sentustig skilja á milli varðandi leyfi-
legan eignarhlut. Þeir sem nú segja, að
ekki eigi að setja neinar reglur eru
fyrst og fremst ungir frjálshyggju-
menn á hægri kanti stjórnmálanna.
Úr því að svo víðtæk samstaða er
orðin um að setja eigi löggjöf um eign-
arhald á fjölmiðlum virðist vera orðið
tímabært að stjórnarandstöðuflokk-
arnir á þingi upplýsi hvers konar regl-
ur þeir vilja setja. Að hluta til má segja,
að Samfylkingin hafi lýst sínum sjón-
armiðum. Talsmenn flokksins hafa lagt
áherzlu á löggjöf, sem tryggi sjálfstæði
ritstjóra gagnvart eigendum og sjálf-
stæði blaðamanna gagnvart ritstjór-
um. Það er tímabært að talsmenn Sam-
fylkingingarinnar upplýsi með hvaða
hætti þeir vilja gera þetta með laga-
setningu því að efni málsins er vissu-
lega þess virði að það sé rætt.
Fram að þessu hafa umræður innan
þings og utan einkennzt af miklum til-
finningahita og stórum orðum. Það er
vel hægt að skilja að þetta mál valdi til-
finningalegu umróti. En nú hafa menn
fengið útrás fyrir þær tilfinningar og
nú er kominn tími til efnislegra um-
ræðna. Í þeim efnum verður fyrst og
fremst horft til Alþingis. Þar eiga þær
efnislegu umræður að fara fram. Þar
eiga þau skoðanaskipti að fara fram,
sem tryggja viðunandi löggjöf á þessu
sviði. Hvenær hefjast þær umræður?
Þór Vilhjálmsson, fyrrver-andi prófessor, hæsta-réttardómari og dómari
við Mannréttindadómstól Evr-
ópu, kemst að þeirri niðurstöðu
í grein sem birt var í Afmæl-
isriti til heiðurs Gauki Jörunds-
syni sextugum, árið 1994, að
forseti Íslands hafi ekki per-
sónulegt vald til að synja laga-
frumvarpi staðfestingar.
Undirskrift forseta við stað-
festingu laga sé formsatriði og
forsetinn yrði því að hafa at-
beina ráðherra til synjunar
samkvæmt 26. grein stjórn-
arskrárinnar (stjskr.), ef sú
lagagrein væri skýrð með sama
hætti og önnur ákvæði stjórn-
arskrárinnar um vald forset-
ans. Vísar Þór til samanburðar
til 1. málsgreinar 13. greinar
stjórnarskrárinnar, þar sem
segir: „Forsetinn lætur ráð-
herra framkvæma vald sitt.“
Skylda að fallast á tillögu
ráðherra um staðfestingu
Þór segir m.a. í niðurstöðum
sínum: „Gagnstætt því, sem
ýmsir fræðimenn telja, álítur
[greinarhöfundur], að forsetinn
hafi ekki persónulegt synj-
unarvald. Forseta ber því
skylda til þess eftir stjórn-
arskránni að fallast á tillögu
ráðherra um staðfestingu (und-
irritun) lagafrumvarps sem Al-
þingi hefur samþykkt. Ef svo
ólíklega færi, að forsetinn und-
irritaði ekki, væri sú neitun
þýðingarlaus og lögin tækju
gildi sem staðfest væru og án
þess að þjóðaratkvæðagreiðsla
færi fram.“ Þór bendir á að ef
forseti gæti einn og án atbeina
ráðherra synjað lagafrumvarpi
staðfestingar samkvæmt 26.
grein stjórnarskrárinnar, gildi
ekki um synjunina áðurnefnd 1.
málsgrein 13. greinar stjskr.
um að forseti láti ráðherra
framkvæma vald sitt.
„Eftir orðanna hljóðan í 26.
gr. er það forsetinn, sem getur
synjað um lagastaðfestingu.
Það er þó ljóst af orðum 13. gr.
og áratuga framkvæmd, að for-
setanum er ekki sjálfum ætlað
að fara með það vald, sem hon-
um er falið í fjölmörgum
ákvæðum stjórnarskrárinnar,
öðrum en 26. gr.,“ segir í grein
Þórs.
Vitnar hann m.a. til 11.
greinar stjskr. þar sem kveðið
er á um að forseti lýðveldisins
sé ábyrgðarlaus á stjórn-
arathöfnum.
„Óskýrleikasvipur er á
ákvæðum stjórnarskrárinnar
um forseta Íslands. Þar eru
mörg ákvæði, sem lesin ein sér
fá honum vald, en í öðrum
ákvæðum segir, að hann láti
ráðherra framkvæma vald sitt,
að hann sé ábyrgðarlaus og
undirritun hans fái ekki gildi
nema ráðherra undirriti ásamt
honum.
Sum ákvæðin um vald for-
seta verður að skilja þannig, að
sjálf stjórnarskráin sé að mæla
fyrir um að forseti skuli setja
nafn sitt undir ákvarðanir ann-
arra. Sumum kann að sýnast
þetta heldur lítilvægt hlutverk
en varla fæst merking í ákvæð-
in með öðrum hætti,“ segir Þór.
Hann segir einnig að ef for-
seti hefði persónulegt synj-
unarvald gæti án efa beiting
þess byggst á alls kyns ástæð-
um. „Þjóðaratkvæðagreiðslur
hafa farið fram um þegnskyldu-
vinnu og áfengismál og fyr-
irmæli eru í lögum um at-
kvæðagreiðslur í héruðum um
áfengisútsölur og sameiningu
sveitarfélaga. Höfundur þess-
arar greinar hefur þá pólitísku
skoðun, að almenningur ætti að
greiða atkvæði um svipuð, sér-
stök mál, t.d. ef tekin yrði upp
ný stefna í fíkniefnamálum, en
ekki um mál, sem eru hluti hins
daglega stjórnmálaamsturs.
Þessi skoðun greinarhöfundar
hefur enga þýðingu sem rök-
semd varðandi spurningu þá,
er þessi grein fjallar um. En
ljóst er, að um slíkar atkvæða-
greiðslur má setja lög þar sem
stjórnmálaöflin í landinu
leikast á með venjulegum
hætti. Engin laganauðsyn er að
ríkisforsetinn efni til þeirra,“
segir í grein Þórs Vilhjálms-
sonar.
Þór Vilhjálmsson, fyrrv. prófessor og hæstaréttardómari
Forseti hefur ekki per-
sónulegt synjunarvald
f
s
i
s
n
s
s
a
á
u
s
s
s
i
þ
u
s
l
u
s
h
þ
á
d
þ
u
h
i
r
f
e
a
a
f
á
v
Andstæðar sko
forseti hefur s
Skiptar skoðanir eru meðal lögfræðinga
á hvort skýra beri 26. grein stjórn-
arskrárinnar svo, að forseti Íslands hafi
raunverulegt vald til að neita staðfest-
ingu laga. Ómar Friðriksson kynnti sér
þrjár fræðigreinar sem lögfræðingar
hafa ritað á síðari árum um stjórnskipu-
lega stöðu forsetans við lagasetningu og
yfirlýsingar um þetta álitaefni.
Forseta ber að sýna ýtrustu varkárni
Vigdís Finnbogadóttir, þáverandi forseti Íslands,
gaf yfirlýsingu í ríkisráði 13. janúar árið 1993, þar
sem forseti staðfesti með undirritun sinni laga-
frumvarp um samninginn um Evrópska efnahags-
svæðið. Höfðu forseta borist áskoranir frá fjölda Ís-
lendinga um að undirrita ekki frumvarpið.
Í yfirlýsingu sinni vék forseti að þessum áskorunum
og sagði m.a.:
„Það má öllum ljóst vera að við þær aðstæður er
forseta mikill vandi á höndum og ber að sýna ýtrustu
varkárni og kynna sér allar hliðar mála til þrautar.
Það hef ég gert og til þess að geta greint ríkisstjórn
skýrt og grannt frá aðstöðu minni og afstöðu hef ég
boðað til þessa fundar. Árið 1946, í forsetatíð Sveins
Björnssonar, bárust forseta tilmæli af þessu tagi, og
nú eins og þá er boðað til ríkisráðsfundar.
Frá stofnun lýðveldis á Íslandi hefur embætti for-
seta Íslands verið í mótun. Þar hefur jafnt og þétt
styrkst sá meginþáttur embættisins að vera óháð og
hafið yfir flokkapólitík og flokkadrætti, en um leið
samnefnari fyrir íslenska þjóðmenningu, menn
menningarstefnu Íslendinga, tákn sameiningar
ekki sundrungar. Glöggt vitni um það eðli emb
ins er að enginn forseti hefur gripið fram fyrir
á lýðræðislega kjörnu Alþingi sem tekið hefur
anir sínar með lögmætum hætti.
Sá forseti sem nú gegnir því embætti hefur í
um sínum alla tíð lagt áherslu á sáttmála sinn v
ina, við fólk úr öllum flokkum sem aðhyllist ólík
skoðanir. Með því hef ég viljað rækja sameining
arhlutverk forsetaembættisins og sett það öðru
því felst að virða þær hefðir og venjur sem skap
hafa og efna þannig drengskaparheit forseta v
ina.“
Forseti hefur ekki úrskurðarvald
um hvort lög brjóta stjórnarskrá
Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands, gaf
irlýsingu 24. janúar árið 2001 í kjölfar staðfesti
hans á lögum um breytingu á almannatrygging
unum, sem sett voru í kjölfar dóms Hæstarétta
yrkjamálinu. Komið höfðu fram áskoranir á for
Yfirlýsingar forseta Íslands