Morgunblaðið - 06.06.2004, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 6. JÚNÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
ÞANNIG hljómar verklýsing iðn-
aðarráðherra frá 8. mars 1999 sem
unnið var eftir við fyrsta áfanga
rammaáætlunar um framtíðarnýt-
ingu vatnsafls og jarðvarma og er
þar stórhugur að baki. Verkefn-
isstjórn skipuð16 mönnum hóf störf
vorið 1999 og í nóv-
ember 2003 var rekið
smiðshögg á verkið
með útgáfu ritsins;
Niðurstöður 1. áfanga
rammaáætlunar. Eru
það 75 prentaðar síður
ásamt diski með við-
aukum með enn fleiri
síðum. Rammaáætlun
er að finna á sérstakri
heimasíðu Land-
verndar: landvernd.is/
natturuafl. Þar er auk
þess að finna miklar
heimildir og fróðlegar
upplýsingar um fram-
vindu rammaáætlunar, en Land-
vernd var falið að kynna verkefnið og
annast samráð.
Verkefnisstjórn flokkar virkj-
unarkosti á grundvelli mats sem unn-
ið var af um 40 sérfræðingum. Störf-
uðu þeir í fjórum faghópum, sem
mátu virkjunarkosti með tilliti til
áhrifa hugsanlegra virkjana á um-
hverfið, efnahagslífið og samfélagið.
Formenn hópanna sátu í verkefn-
isstjórn. Svið faghópanna voru: Fag-
hópur 1: Náttúrufar og minjar, Fag-
hópur II : Útivist og hlunnindi,
Faghópur III: Þjóðhagsmál, at-
vinnulíf og byggðaþróun, Faghópur
IV: Nýting orkulinda. Faghópar leit-
uðu til og fengu á sinn fund ótal
fræðimenn og vandað var til verka.
Metnar voru 35 virkjunarhugmyndir
í jökulám á hálendinu og háhitasvæð-
um nærri byggð ásamt Torfajök-
ulssvæðinu á Friðlandi að Fjallabaki.
Gefnar voru einkunnir og reiknaðar
út vísitölur fyrir umhverfisáhrif,
heildarhagnað og arðsemi.
Í viðauka a1 er lýsing á 19 hug-
myndum um vatnsaflsvirkjanir. Fal-
leg og vel merkt landakort eru til
skýringar. Djúpá og Hverfisfljót
fengu auk þess að fljóta með. Hverf-
isfljót er lævísast allra fljóta, það vill
ekki verða lón og hefur fundið hella í
Eldhrauni til að fela sig í. Hinn ungi
Lambhagafoss er sannarlega skoð-
unarverður rétt eins og Gufufoss og
stuðlabergið í gljúfrum Djúpár. Í við-
auka a2 er fjallað á sama hátt um 16
háhitasvæði.
Verkefnisstjórn flokkaði síðan
virkjunarhugmyndir í fimm flokka
(a–e) eftir umhverfisáhrifum og aðra
fimm eftir heildarhagnaði og enn
aðra eftir arðsemi. Mest hefur verið
vísað til töflu 5.10 á bls. 61. Í flokk a
með minnstum áhrifum á umhverfið
falla hugmyndir um 15 virkjanir. Eru
það þrjár vatnsaflsvirkjanir; Núps-
virkjun a og b og Hólmsárvirkjun og
12 jarðvarmavirkjanir, fjórar á
Hengilssvæðinu og þrjár í Krísuvík.
Í flokki b eru 8 virkjanir þar á meðal
Krafla-Leirhnjúkur, Skaftár-veita og
virkjun og Brennisteinsfjöll. Í flokki
c eru fjórar virkjanir, þar á meðal
Grændalur. Í flokki d eru alls 5 hug-
myndir um virkjanir á Friðlandi að
Fjallabaki. Mest umhverfisáhrif hef-
ur virkjun Jökulsár á Fjöllum sem
skorar líka hæst í orkugetu og vísi-
tölu heildarhagnaðar. Virkjun Mark-
arfljóts er hins vegar óhagkvæm.
Eru þær í e flokki. Kárahnjúkavirkj-
un er líka í flokki e á annarri töflu.
Verkefnisstjórn telur
að virkjanir í flokki a og
b hafi lítil áhrif á um-
hverfið, þótt önnur
sjónarmið komi fram í
lesmáli. Metin orkugeta
a-e er alls 27.834 GWh/
ár. Ef dregnar eru frá 8
jarðvarmavirkjanir
sem telja má óæskileg-
ar eru eftir 10.580
GWh/ár en í vatnsafli
4.385 GWh/ár að Jök-
ulsá á Fjöllum, Mark-
arfjótsvirkjun og Skaft-
árveitu og virkjun
frátöldum, en með
Núpsvirkjunum, sem eru næstu
framkvæmdir, báðar 2020 GWh/ár.
Möguleikar á virkjun vatnsfalla eru
því ekki miklir. Niðurstaðan vísar
frekar á virkjun háhita sem hefur
minni umhverfisáhrif. Ekki má þó
vanmeta þau áhrif sem rannsókn-
arborhola á mikilvægu háhitasvæði
hefur á umhverfið. Talið er að aðeins
um 5% af heildarorku nýtanlegs
jarðhita séu virkjuð. Ekki fellur mér
að farið sé nær Leirhnjúk en orðið
er. Gönguleiðin hringinn í kringum
hann hefur verið mjög vinsæl, þótt
hann skori aðeins b, sem getur orðið
við matið, þegar um einstakt nátt-
úrufyrirbæri „stak“ er að ræða. Í
áætluninni er þess getið að virkjun
mundi hafi neikvæð áhrif á ferða-
mennsku.
Flókið ferli
Það fer ekki milli mála að hér er um
flókið og viðamikið ferli að ræða.
Vitnað er í World Commision on
Dams. Þar segir: „Fyrsta stigið í
ákvörðunartökunni felst í því að stað-
festa hvort meint þörf fyrir vatn og
orku sé raunveruleg og æskileg.“
Virkjun ætti eftir þessu að dæma
ekki að koma á undan þörfinni. En
það var ekki á verksviði rammaáætl-
unarinnar heldur að bera saman
kosti fyrir stórvirkjanir. Þörf á raf-
orku til almennar notkunar eykst að-
eins um 50GWh á ári.
Á sömu síðu (bls.70) segir einnig:
„Stærstu vatnsföll á Íslandi eru jök-
ulár og þess vegna fylgir sá böggull
skammrifi að með tímanum fyllast
miðlunarlón af auri…“ „Almennt er
viðurkennt að fella megi nýtingu
vatnsorkukosts í flokk endurnýj-
anlegra (auðlinda) ef aurfylling og
landnotkun eru óveruleg (neglect-
able)“. Í áætluninni er ekki metið
hvað er veruleg aurfylling. Eitt af
þeim atriðum sem WCD leggur
áherzlu á er að eðli aurfyllingar sé
metið. ( Sedimentation/ reservoir
caracteristics should be included in
„Project-design-lifetime of reserv-
oir“.) Allir vita að sérstaklega mikill
aurburður er í íslenskum jökulám og
hann margfaldast við jökulhlaup.
Þarf ekki að gefa meiri gaum að
bögglinum sem fylgir skammrifinu?
Á fundi um skriðuföll hjá Nátt-
úrufræðistofnun 28. apríl 2004, kom
fram fyrirspurn um hvort hætta væri
á skriðum úr gegnvættum setlögum
á bökkum Hálslóns. Var það talið.
Kannski yrðu viðbrögðin aðeins þau
sömu og svar við spurningu um
væntanlegt framhlaup Brúarjökuls;
„Það yrði mikið skvamp.“
Getum við boðið komandi kyn-
slóðum upp á sandauðnir með til-
heyrandi hættu á áfoki þar sem áður
voru grösugar sléttur (Arnardalur
(70 km²) ) eða fjallavötn og lón?
Skiptir máli hvort það verður á ævi
barnabarna ykkar eða barnabarna
þeirra? Verður sú eftirlætisvörn sem
kallast mótvægisaðgerð ekki dálítið
flókin?
Einnig er á sömu síðu landinu okk-
ar talið til tekna að ekki þurfi að
flytja burt fólk sem vissulega hefur
verið gríðarlegt vandamál úti í hinum
stóra heimi. Stórar virkjanir þykja af
ýmsum ástæðum óheppilegar og
hafa fallið í ónáð. Þær standi sjaldn-
ast undir væntingum, séu dýrari en
gert var ráð fyrir og gefi minna af sér
og skapi félagsleg vandamál. Smá-
virkjanir nái frekar því markmiði að
vera sjálfbærar. Mér finnst vafasöm
rök að maðurinn megi breyta nátt-
úrunni, af því að hún sé breytingum
undirorpin. Það að landið er í stöð-
ugri mótun gerir náttúru Íslands ein-
mitt ögrandi og sérstaka. Að ganga
t.d. kringum Leirhnjúk og sjá breyt-
ingar á landinu milli ára er ævintýri.
Að sýna gát
Faghópur I gerði gátlista um um-
hverfi virkjana með „sérstakt mik-
ilvægi“. Einnig er í viðauka önnur
tafla um virkjunar- og náttúruvernd
tekin saman af Umhverfisstofnun og
ríkir þar samræmi við gátlista fag-
hóps I. Efst á blaði er Jökulsá á
Fjöllum með þjóðgarði (sjá myndir á
náttúruvernd.is), friðlöndum o.fl.
Hún er hinsvegar einnig talin hag-
kvæmur virkjunarkostur eins og áð-
ur greinir, þrátt fyrir mikið jarðrask
með Arnardalslóni, göngum og veitu
í Jökulsá í Fljótsdal. Reyndar er sú
hugmynd sem miðað er við talin
„skást“, sem hlýtur að þýða að hug-
myndin sé miður góð. Mæðir ekki
nóg á Héraði að fá til sín Jöklu?
Dettifoss er ekki einn að veði. Hafið
þið hlustað á nið Réttarfoss endur-
óma í Réttarbjargi eða séð fagurlega
slípað bergið ofan við fossinn móts
við Herðubreið? Það eru svo ótal
leyndarmál í íslenskri náttúru. Nátt-
úruminjaskrá virðist hins vegar ekki
standa í vegi fyrir hugmyndum um
virkjanir né framkvæmdir. Á Alþingi
kom í vetur fram í annað sinn tillaga
til þingsályktunar um friðun Jökuls-
ár á Fjöllum og vatnasviðs hennar.
Fellur hún vel að hugmyndum um
Vatnajökulsþjóðgarð. Í viðauka b
(bls.53) eru sérstakar ábendingar
faghóps 1 um tiltekin svæði: Háu-
hveri, Brennisteinsfjöll, Grændal,
Skaftárveitu, Brennisteinsöldu og
Landmannalaugar. Um Háuhveri
segir: „Svæðið er innan friðlands og
hluti af einni sérstæðustu og áhrifa-
mestu landslagsheild landsins, hátt
sjónrænt gildi landslags. Ósnert há-
hitasvæði með vatns- og gufuhverum
og fjölbreyttum jarðmyndunum, líp-
aríti og basalti.“ „Torfajökulssvæðið
er allt dýrmætt sökum landslags.“
(Sjá: www.os.is/jarðhiti/torfajokuls-
sv.htm.). Í afstöðu faghóps IV er tek-
ið fram að virkjanir á Torfajök-
ulssvæði (Friðlandi að Fjallabaki)
skeri sig úr með meiri umhverfis-
áhrif en aðrar jarðvarmavirkjanir.
Einnig er (bls.30) talað um fágæt-
isgildi: „Jarðhitasvæði eru fágæt á
heimsvísu og hafa verulega sérstöðu
í jarðfræði, vatnafari, landslagi og líf-
fræði (hitakærar örverur) og hátt
vísindalegt gildi.“ Á næstu síðu segir
að vinnuferli faghóps I hafi ekki leyft
að sérstaða jarðhitans væri metin.
Þar segir hins vegar að faghópurinn
telji mikilvægt að vega og meta
þessa sérstöðu jarðhitasvæðanna á
heimsvísu. Alþjóðleg ábyrgð er að-
eins metin fyrir lífríkið en þó ekki
fyrir hinar dýrmætu hveraörverur?
Friðland að Fjallabaki þyrfti að kom-
ast á Heimsminjaskrá. Þær rann-
sóknir sem gerðar hafa verið auka
mikilvægi og sérstöðu svæðisins á
heimsvísu. Þá væri komin vernd sem
jafnvel ráðherrar yrðu að virða. Þar
trufla hvorki lúpínur, furur, verk-
smiðja né stíflur ferilinn.
Um Brennisteinsfjöll segir:
„Ósnert háhitasvæði með fjöl-
breyttum jarðminjum frá nútíma.
Einstakt svæði á heimsvísu.“ Annars
staðar kemur fram að svæðið sé á
sprungurein og jarðskjálftabelti og
innan fólkvangs. Um hinn vinalega
og nálæga Grændal segir: „Hæstur
jarðvarmavirkjana í heild…Einangr-
aður ósnortinn dalur með verðmætt
náttúrufar…“ og um Skaftárveitu:
„Ósnortið vatnasvið, óbyggð víðerni
og sérstæð landslagsfegurð…návígi
við Laka.“
Eldur geisar undir
Mörgum hrýs hugur við að veita
Skaftá í Langasjó, þótt hún hafi
runnið svo áður. Segir það okkur
ekki að hún sé til alls vís? Hvað yrði
um vötn undan Eldhrauni? Nú er
vaxandi hiti í Skaftárkötlum og hlaup
í Skaftá tvisvar á ári. Ætlum við að
breyta enn og aftur umhverfi Vatna-
jökuls? Nýtur Langisjór sín ekki sem
hluti af Vatnajökulsþjóðgarði? Erum
við ekki að nálgast virkasta svæði
eystra gosbeltisins? Hvað segir ná-
lægð við Veiðivatnarein og Lakagígi?
Hefur hætta á eldgosum alveg
gleymst? Það er hvergi minnst á
hættu af eldgosum. Var ekki eldgos-
ahætta á sínum tíma talin ein af rök-
unum fyrir Blöndu- og Fljótsdals-
virkjun?
Hins vegar er víða vikið að sér-
stakri jarðfræði Íslands. „Gosvirkni
og upphleðsla berggrunns er einstæð
á Íslandi að því leyti að þar er virkur
úthafshryggur á þurru landi í sam-
verkan við heitan reit…“ Vísað er til
rannsóknar- og fræðslugildis slíks
lands. Á síðustu öld hefur gosið á
landinu þriðja hvert ár. Ekki er víst
að aukin gosvirkni fari um okkur
jafnmjúkum höndum og gos á síð-
ustu öld. Eyðilegging brúa á Skeið-
arársandi jók hagvöxtinn, ekki ama-
legt. Gosið í Vestmanneyjum var
ógnvekjandi. Hins vegar voru þetta
ekki stórgos (hamfaragos) eins og
verið höfðu á nær hverri öld síðan
land byggðist. Amma mín sagði mér
frá því þegar hún barn á Héraði sá
ekki hendur sínar í myrkrinu af
öskufallinu frá Öskjugosinu 1875.
„Meðan á gosinu stóð og næstu daga
bar Jökulsá á Fjöllum fram óhemju-
mikið af vikri, svo að hún var illferj-
andi, og var því líkast, sem mikið
krap væri í henni.“ (Ódáðahraun II
bls.255 ).
Eru það ekki öfugmæli að eitt
virkasta eldfjallaland jarðar sé jafn-
framt sérstaklega vel til fallið fyrir
stórvirkjanir? Ísland mundi hljóta
sóma af að friða gosbeltið sem nátt-
úrufræðistofu í sköpun jarðar. Sam-
kvæmt Náttúruverndaráætlun er
unnið á vegum Evrópuráðsins að
frumkvæði Íslands að skilgreina
jarðmyndanir sem þarfnast verndar.
Virkjunarkostir
Faghópur II átti að meta áhrif ein-
stakra virkjunarkosta á útivist, land-
búnað, landgræðslu og skógrækt,
lax- og silungsveiðar og skotveiðar.
Hópurinn skipti viðfangsefni sínu í 3
meginviðföng: Útivist, veiðar og
hlunnindi. Mat hann þrjú viðföng og
13 undirviðföng. Matið var að virkjun
Markarfljóts væri mjög neikvæð
vegna útivistar en Torfajökulssvæðið
og Jökulsá á Fjöllum fylgdu fast á
eftir.
Markarfljótsvirkjun er ekki hag-
kvæm. Hvorki gljúfrin né Emstrur
eru innan Friðlands að Fjallabaki en
á skrá sem náttúruminjar. Takmörk
Friðlands að Fjallabaki að sunnan
liggja um fjöllin norðan við Álfta-
vatn. Reyndar stendur í Nátt-
úruminjaskrá frá 1996 að æskilegt sé
að tengja svæðið Friðlandi að Fjalla-
baki, en það hefur ekki verið gert.
Verkefni faghóps III snerist um
þjóðhagsmál og var býsna flókið.
Honum var falið að meta lang-
tímaáhrif þess að nýta orkulindirnar,
á efnahag, atvinnu og byggðaþróun.
Hópurinn þróaði líkan til að meta
áhrif virkjanaframkvæmda á efna-
hag og atvinnumarkað og annað á
ferðamennsku. Raðaði hann virkj-
unum eftir heildarhagnaði.
Gagnrýnt hefur verið að þar hafi
ekki verið lögð nóg vinna í fjárhags-
legt mat á umhverfisáhrifum og einn-
ig að erfitt sé að meta hagnað á þessu
stigi rannsókna. Hópurinn greindi
þær virkjanir þar sem líklegast er
talið að verulegir hagsmunir ferða-
þjónustu séu í húfi. Hann taldi svæði
Jökulsár á Fjöllum, Torfajök-
ulssvæðið, Nesjavelli, Bjarnarflag,
Markarfljót, Skaftársvæðið og
Svartsengi mikilvægust fyrir ferða-
þjónustu líkt og kom fram hjá hópi II
um útivist.
Hlutverk faghóps IV var að greina
virkjunarkosti, meta orkugetu
þeirra, stofn- og rekstrarkostnað,
heildarhagnað og arðsemi. Sótti
hann upplýsingar í virkjunar-
skýrslur.
Þar segir þó að stofnkostnaður
virkjananna sé óviss og upplýsingar
mismiklar. Útreikningar um hag-
kvæmni eru sagðir byggjast á um-
deilanlegum forsendum, en ættu
ekki að riðla hagkvæmnisröð virkj-
ana.
Annar áfangi rammaáætlunar
Orkumálastjóri undanskildi Jökulsá
á Fjöllum á ársþingi orkustofnunar
þegar hann ræddi um virkjanlega
vatnsorku og virti með því nið-
urstöður rammaáætlunar. Það eru
hins vegar gönuhlaup ráðherra og
draumur um sæstreng sem skelfa
(Fréttablaðið 29.mars 2004). Er
sannað að ekki sé hægt að lifa menn-
ingarlífi á Íslandi með þeim stóriðju-
áformum sem þegar eru samþykkt?
Höfum við ekki brennt okkur á því að
leggja of mörg egg í sömu körfu? Af
hverju þarf strax að fara að hyggja
að öðrum áfanga rammaáætlunar?
Maður – nýting – náttúra
Bergþóra Sigurðardóttir skrif-
ar um nýtingu náttúruauðlinda ’Það fer ekki millimála að hér er um
flókið og viðamikið
ferli að ræða.‘
Bergþóra
Sigurðardóttir
OPIÐ HÚS Í DAG KL. 15.00-17.00
MARARGRUND 2 - GARÐABÆ
Sýnum í dag glæsilegt
samtals 286 fm tvílyft ein-
býli með tvöföldum bílskúr.
Húsið, sem er byggt 1988,
er afar vandað í alla staði.
Falleg lóð, verönd með
heitum pottti og skjólgirð-
ingu. Stutt í skóla og aðra þjónustu. Húsið er laust.
Verð 35 millj.
Fasteignamiðlun
Hafnarfjarðar ehf.
Sími 517 9500
SUÐURGATA 78 - HAFNARFIRÐI
OPIÐ HÚS Í DAG, SUNNUDAG, FRÁ 14-16
Mjög góð 94,5 fm 3ja herbergja
endaíbúð í litlu fjölbýli. Nýtt park-
et, íbúðin nýmáluð og gler endur-
nýjað að hluta. Stutt í leikskóla,
sundlaug og aðra þjónustu.
Íbúðin er nánast í hjarta Hafnar-
fjarðar. Verð 12,5 millj.
Uppl. veitir Eiður í s. 820 9515
Viggó Jörgensson
Lögg. fasteignasali