Morgunblaðið - 23.09.2004, Blaðsíða 24

24 FIMMTUDAGUR 23. SEPTEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
ÉG SKRIFAÐI grein í Mbl. sl.
fimmtudag 16. september; ,,Stolt
og skömm“ – um þá skömm sem
ég og aðrir hafa á stuðningi Dav-
íðs & Halldórs (í nafni Íslands)
við Bush & félaga og ólöglegu
innrásina í Írak.
Staksteinar svara mér daginn
eftir og halda því fram við les-
endur Mbl. að við
skuldum Bandaríkja-
mönnum margan
greiðann og því geti
þeir gert kröfu til
þess ,,að við stöndum
með þeim þegar þeir
þurfa á að halda“.
Rök sem
standast ekki
Síðan teflir höfundur
Staksteina fram
nokkrum punktum
máli sínu til stuðn-
ings. Hann nefnir
fyrst viðurkenningu Bandaríkj-
anna á lýðveldisstofnuninni 1944.
En hið rétta er að það skilyrði
settu íslensk stjórnvöld fram við
Bandaríkin og Bretland, þegar
Bretar vildu losa hernámslið sitt
frá Íslandi og sömdu við Amerík-
ana um að taka við herstjórn Ís-
lands.
Rétt er einnig að benda höf-
undi Staksteina á að þrátt fyrir
að vinir okkar bandamenn skor-
uðu á Íslendinga að lýsa yfir
stríði á hendur Þjóðverjum og
Japönum í lok seinni heimsstyrj-
aldarinnar – til að við mættum
verða stofnaðilar að Sameinuðu
þjóðunum – þá dugði sá vin-
skapur ekki því Íslendingar neit-
uðu þessari beiðni algerlega,
enda varð Ísland ekki aðili að SÞ
fyrr en ári síðar. Þar réð sjálf-
stæð utanríkisstefna Íslendinga
þótt vinir bæðu okkur að vera
með.
Þá nefnir höfundur
Staksteina ,,Varn-
arsamninginn við
Bandaríkin, sem
veitti okkur öryggi“.
Áttu Íslendingar
frumkvæðið að þeim
samningi? Nei, því
var öfugt farið, enda
höfðu Bandaríkja-
menn áður óskað eft-
ir herstöðvum hér til
99 ára. Þeirri ósk var
hafnað af íslenskum
stjórnvöldum.
Næst nefnir höf-
undur Staksteina öll þorskastríð-
in við Breta.Stuðningur Banda-
ríkjanna við málstað Íslendinga
fékkst m.a. vegna þess að Banda-
ríkin höfðu sjálf hagsmuna að
gæta enda höfðu þau slegið eign
sinni á 200 mílna landgrunnið við
strendur Bandaríkjanna.Í rimm-
unni við Breta beittu íslensk
stjórnvöld Atlantshafsbandalag-
inu fyrir sig og hótuðu að draga
landið úr NATO ef Bretar hættu
ekki ofbeldi sínu. Höfundur Stak-
steina segir síðan; „Í hvert ein-
asta sinn, sem slíkt hefur komið
upp á síðustu 60 árum hafa
Bandaríkjamenn staðið með okk-
ur Íslendingum.“
Þetta eru rök höfundar Stak-
steina fyrir stuðningi Íslands við
ólöglega innrás Bush & félaga í
Írak. Hann klykkir út með því að
segja: ,,Getur verið að það sé
m.a. í því fólgið að ætlast ekki til
alls af vinaþjóðum okkar án þess
að eitthvað komi í staðinn?“
Ólögleg innrás
Er einhver spurning um það að
innrásin í Írak var ólögleg bæði
samkvæmt alþjóðlegum- og ís-
lenskum lögum? Var ekki aug-
ljóst – þá eins og nú – að inn-
rásin var gerð án samþykkis
Öryggisráðs SÞ? Ályktun 1441
samþykkti ekki innrás í Írak.
Hvernig stendur á því að Halldór
með alla sína lögfræðinga og sér-
fræðinga í utanríkisráðuneytinu
sá ekki að aðgerðin var ólögleg?
Bush & félagar gátu ekki einu
sinni tryggt einfaldan meirihluta
í Öryggisráðinu fyrir innrásina.
Frakkar og Rússar lögðust gegn
innrásinni. Og meira að segja
Þjóðverjar, sem hafa verið vinir
Bandaríkjanna frá stríðslokum,
Vinur er sá er til vamms segir
Hans Kristján Árnason
svarar Staksteinum ’Styður maður vini sínasama hvað þeir taka sér
fyrir hendur?‘
Hans Kristján Árnason
DAGANA 22. til 25.
september næstkom-
andi mun prófessor
Timothy Gowers
dvelja hér á landi í
boði Félags um efl-
ingu verk- og tækni-
fræðimenntunar og
breska sendiráðsins.
Gowers mun halda er-
indi á ráðstefnu verk-
og tæknifræðinga um
mikilvægi stærðfræð-
innar sem undirstöðu
verk- og tæknifræði-
greina, veita verðlaun
í ritgerðarsamkeppni
barna um stærðfræði
og heimsækja félag
stærðfræðinga.
Prófessor Gowers
hefur unnið mikilvæg
verk innan stærð-
fræðinnar á sviði
fallagreiningar og
hefur við vinnu sína
m.a. beitt aðferðum
úr fléttufræði. Þessi
svið virðast í fyrstu vera óskyld en
Gowers hefur tekist að sameina
þau með árangursríkum hætti.
Fallagreining og fléttufræði eiga
það sameiginlegt að mörg verkefna
á þessum sviðum eru einföld í
framsetningu en gífurlega erfið að
leysa.
Afrek Gowers
Gowers hefur tekist að nýta flóknar
aðferðir til að sanna sumar af til-
gátum pólska stærðfræðingsins
Stefan Banach (1892–1945), þ.m.t.
verkefni skilorðslausra grunna.
Banach var sérvitringur sem valdi
að dvelja frekar á kaffihúsi en á
skrifstofu sinni í háskólanum í
Lvov. Á þriðja og fjórða áratug síð-
ustu aldar fyllti hann minnisbók
sína af verkefnum úr fallagreiningu
meðan hann sat á „Skoska kaffinu“
og var minnisbókin síðar nefnd
Skoska bókin. Gowers hefur framar
öðru lagt til fræða sk. Banach-
rúma. Banach rúm eru mengi þar
sem stökin eru ekki tölur heldur
flóknir stærðfræðilegur hlutir svo
sem föll eða virkjar. Í Banach-
rúmum er mögulegt að vinna með
slíka hluti á sama hátt og með töl-
ur. Þessi fræði hafa margvíslegt
hagnýtt gildi, t.d. í skammtafræði.
Lykilspurning fyrir stærðfræðinga
og eðlisfræðinga fjallar um innri
uppbyggingu og samhverfu þessara
rúma. Gowers hefur tekist að
byggja Banach-rúm sem hefur nán-
ast enga samhverfu. Slík bygging
hefur nýst sem heppilegt mótdæmi
fyrir margar tilgátur í fallagrein-
ingu, þ.m.t. hásléttuverkefnið og
Schröder-Bernstein verkefnið fyrir
Banach-rúm. Verk Gowers hefur
einnig opnað leið að lausn eins af
frægustu verkefnum fallagreining-
arinnar – verkefni einsleitra rúma.
Nýlega hefur Gowers vakið at-
hygli í fléttufræði með því að
leggja fram nýja sönnun á setningu
Emre Szemeredi sem er styttri og
fegurri en fyrri sönnun hennar.
Slíkt viðfangsefni krefst gríðarlega
djúps stærðfræðilegs skilnings.
Gowers hlaut Fields-verðlaunin fyr-
ir störf sín 1998.
Heimsókn Gowers til Íslands er
hvalreki á fjörur íslenskra stærð-
fræðinga og áhugamanna um
stærðfræði enda ekki á hverjum
degi sem vísindamenn í hans gæða-
flokki koma hingað til lands. Mark-
mið Félags um eflingu verk- og
tæknifræðimenntunar með heim-
sókn Gowers er að vekja athygli á
mikilvægi stærðfræðinnar sem
undirstöðu verk- og tæknifræði-
greina. Mikilvægt er að veita ungu
fólki og almenningi innsýn inn í
heim stærðfræðinnar og sýna fram
á tengingu milli óhlutbundinna
rannsókna og hagnýtra verkefna.
Sterk undirstaða í stærðfræði er
forsenda þess að
stunda nám í verk- og
tæknifræði og því er
mikilvægt að kveikja
áhuga ungs fólks á
henni áður en til há-
skólanáms kemur.
Félag um eflingu
verk- og tæknifræði-
menntunar stefnir að
því að heimsóknir
heimsfrægra vísinda-
manna á vegum félags-
ins verði árlegir við-
burðir.
Fields-verðlaunin
Fields-verðlaunin eru
gjarnan sögð vera
„Nóbelsverðlaun“
stærðfræðinnar (Nób-
elsverðlaun eru ekki
veitt fyrir stærðfræði)
og eru veitt af alþjóða-
samtökum stærðfræð-
inga til eins eða fleiri
framúrskarandi fræði-
manna fyrir uppgötv-
anir í stærðfræði.
Upphaf Fields-verðlaunanna má
rekja til alþjóðaráðstefnu stærð-
fræðinga í Toronto 1924 þar sem
samþykkt var að á hverri ráðstefnu
í framtíðinni skyldu veitt tvenn
gullverðlaun til stærðfræðinga sem
náð hefðu framúrskarandi árangri
á sínu sviði. Kanadíski stærðfræð-
ingurinn, Prófessor J. C. Fields,
sem var ritari ráðstefnunnar 1924,
lagði síðar fram sjóð sem und-
irstöðu verðlaunanna og í framhaldi
af því voru verðlaunin kennd við
hann. Í samræmi við óskir Fields
um að verðlauna skyldi bæði nú-
verandi vinnu og væntingar um
framtíðarárangur var ákveðið að
takmarka verðlaunin við stærð-
fræðinga yngri en fjörutíu ára á
viðkomandi ráðstefnuári. Árið 1966
var ákveðið, í ljósi mikils vaxtar í
stærðfræðirannsóknum, að veita
allt að fern verðlaun á hverri ráð-
stefnu.
á alþjóðaráðstefnu stærðfræð-
inga ásamt verðlaunafé að fjárhæð
sem nemur fimmtán þúsund kan-
adískum dollurum. Fyrstu Fields-
verðlaunin voru veitt árið 1936 á
heimssýningunni í Osló. Fields-
verðlaunin eru gerð úr gulli og
sýna á framhliðinni höfuð Arkimed-
esar ásamt áletrun sem eignuð er
honum: „Transire suum pectus
mundoque potiri“ sem er í lauslegri
þýðingu: „Rís upp yfir sjálfan þig
og gríptu heiminn, en á bakhliðinni
er áletrunin: „Congregati ex toto
orbe mathematici ob scripta in-
signia tribuere sem er í lauslegri
þýðingu: „Þeir stærðfræðingar sem
hér eru samankomnir frá öllum
heiminum heiðra framúrskarandi
verk.“
Nóbelsverðlaunin eru mun
þekktari en Fields-verðlaunin, enda
veitt á fjölmörgum fræðasviðum.
Nóbelsverðlaunin urðu til í sam-
ræmi við erfðaskrá sænska efna-
fræðingsins og uppfinningamanns-
ins Alfreðs Nóbel árið 1895. Nóbel
vildi ekki veita verðlaun í stærð-
fræði því hann hafði ekki sérstakan
áhuga á henni og taldi hana ekki
sérlega hagnýta. Í erfðaskránni
segir að hann vilji verðlauna ný-
sköpun og uppgötvanir sem hafa
mest hagnýtt gildi fyrir mannkynið.
Sögusagnir herma þó að Nóbel hafi
ekki viljað veita verðlaun í stærð-
fræði vegna þess að þekktur stærð-
fræðingur hafi stigið í vænginn við
ástkonu hans. Þessar sögusagnir
hafa þó ekki verið staðfestar.
Heimskunnur
stærðfræðingur
heimsækir Ísland
Bjarki A. Brynjarsson fjallar
um stærðfræðing, sem vænt-
anlegur er í heimsókn
Bjarki A. Brynjarsson
’Fields-verð-launin eru
æðsta viður-
kenning stærð-
fræðinga og eru
veitt á fjögurra
ára fresti. ‘
Höfundur er doktor og stjórnar-
maður í Félagi um eflingu verk- og
tæknifræðimenntunar.bjarki@thi.is
HÆSTIRÉTTUR er sú stofnun
í þjóðfélaginu, sem menn verða að
geta treyst. Hann er sjálfur horn-
steinn réttarríkisins. Þegar Hæsti-
réttur fer ótroðnar
slóðir, sem hvorki
virðast eiga beina
stoð í lögum né rétt-
arframkvæmd, hljóta
menn að staldra við.
Getur hugsast að sú
skoðun ríki nú innan
dómstólsins, að þeir
dómarar, sem þar
sitja, eigi að ráða því
hverjir taki sæti í
æðsta dómstól þjóð-
arinnar? Er sú þróun
að verða, að þessi fá-
menni hópur ráði því
hverjir skipaðir verði til setu í
Hæstarétti í framtíðinni? Hingað
til hefur það verið svo, að þjóð-
kjörnir fulltrúar okkar hafa valið
framkvæmdavald, og ráðherrar
borið pólitíska ábyrgð á skipun
dómara.
Með þeirri niðurstöðu, sem
meirihluti Hæstaréttar gerði ný-
verið kunna, tekur þessi hópur
dómenda í fyrsta sinn upp á því að
setja fram vangaveltur um níu at-
riði er varða umsækjendur. Slíkar
vangaveltur hafa ekki verið fyrr í
umsögnum Hæstaréttar. Fljótt á
litið virðast þessi atriði leiða til
þess, að útilokaðir verði þeir, sem
sinnt hafa málflutningsstörfum og
almennri lögmennsku að að-
alstarfi.
Það liggur í hlutarins eðli, að
þeir lögfræðingar, sem leitað hafa
frama á sviði lögmennskunnar,
hafa almennt ekki stundað
kennslustörf eða unnið að skrifum
fræðigreina. Undantekning er ef
þeir hafa sinnt dómsstörfum, unn-
ið að lagasmíð eða setið í nefndum
ríkisins. Slíkan munað geta þeir
einir veitt sér, sem eru á launum
hjá öðrum. Fyrst og fremst þeir,
sem eru á launum hjá ríkinu.
Lögmennska er barátta á mark-
aði, sem lýtur almennum rekstr-
arlögmálum. Starfsframi veltur á
því að menn vinni hratt, sýni vönd-
uð vinnubrögð í hvívetna og afli
þannig nægra viðskipta og tekna.
Vinnutíminn er langur, og ekki
mikið aflögu til að sinna almenn-
um fræðastörfum. Sértæk fræða-
störf við undirbúning
málflutnings eru hins
vegar kjarninn í störf-
um lögmannsins. Lög-
maðurinn leggur
grunninn að máls-
meðferðinni fyrir
dómi og dómendur
taka síðan afstöðu til
þess málatilbúnaðar.
Hvort annað starfið
er veigaminna en hitt
verður hver að meta
fyrir sig.
Fyrir utan fræða-
störfin við undirbún-
ing mála fyrir dómsmeðferð kemur
það í hlut lögmanna að sinna
margvíslegum verkefnum, sem
ekkert eiga skylt við málsmeðferð
fyrir dómi. Samningagerð á öllum
sviðum mannlegra samskipta, ráð-
gjöf í viðskiptum, þátttaka í
stjórnun fyrirtækja og þátttaka í
þjóðmálaumræðu getur veitt lög-
manni víðtæka reynslu á marg-
víslegum sviðum þjóðlífsins.
Reynslu sem kennarar og dómarar
fá sjaldan sem beinir þátttakendur
heldur einungis af afspurn.
Það virðist því næsta órökrétt
að gera svo lítið úr reynslu á sviði
lögmennsku, sem meirihluti
Hæstaréttar virðist gera, einkum
ef til þess er litið að víða í ná-
grannalöndum okkar er það gert
að skilyrði að menn hafi staðgóða
reynslu af lögmennsku eigi þeir að
koma til greina við skipun emb-
ætta dómara við áfrýjunardóm-
stóla.
Það er skoðun mín, að Hæsti-
réttur sé farinn langt út fyrir þau
mörk, sem honum eru sett í lögum
sem umsagnaraðila. Ég á bágt
með að trúa því að þessar nýtil-
búnu verklagsreglur séu aðferða-
fræði til þess að koma í veg fyrir
að sá umsækjendanna, sem einn
hefur gagnrýnt Hæstarétt í ræð-
um og ritum, komi ekki til greina.
Jón Steinar Gunnlaugsson er af-
burðamaður á sviði lögfræði og
býr yfir viðamikilli þekkingu og
reynslu. Fyrst og fremst sem lög-
maður en einnig sem fyrirlesari
við lagadeildir háskólanna sem að-
júnkt, lektor og nú prófessor.
Hann hefur á engan hátt unnið til
þeirrar verðfellingar á orðspori
sínu, sem Hæstiréttur stendur nú
fyrir.
Ég tel reyndar að Hæstarétti sé
ekki heimilt að forgangsraða um-
sækjendum, svo sem gert hefur
verið. Með því að forgangsraða
umsækjendum er meirihluti
Hæstaréttar að seilast inn á vald-
svið ráðherra. Það er í andstöðu
við grundvallarskipan lýðræðisins,
því með forgangsröðun sinni á um-
sækjendum er Hæstiréttur að
setja ráðherra í þann vanda, að
fari ráðherra ekki að tilmælum
Hæstaréttar baki ráðherra ríkinu
tjón í formi skaðabóta til umsækj-
enda. Þetta er ótrúleg staða og í
raun þvingunartilraun sem er með
öllu óviðunandi.
Ég skora á hæstvirtan fjár-
málaráðherra, sem tekið hefur að
sér að leiða mál þetta til lykta, að
meta sjálfstætt hæfi og hæfni um-
sækjenda. Þeir eru allir mikils-
metnir og hæfir lögfræðingar, sem
hver og einn myndi sóma sér vel í
dómaraembætti. Ráðherra ætti
hins vegar að leitast við að tryggja
að í Hæstarétti sitji ekki einungis
þeir, sem hafa þegið laun af ríkinu
megnið af sinni starfstíð. Of eins-
leitur hópur dómenda er ekki eft-
irsóknarverð niðurstaða.
Forgangsröðun
umsækjenda óheimil
Gísli Baldur Garðarsson fjallar
um umsagnir um umsækjendur
starfs hæstaréttardómara ’Með því að forgangs-raða umsækjendum er
meirihluti Hæstaréttar
að seilast inn á valdsvið
ráðherra.‘
Gísli Baldur Garðarsson
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.