Morgunblaðið - 21.12.2005, Blaðsíða 32

32 MIÐVIKUDAGUR 21. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
Þ
að er orðið nokkuð
langt síðan ég hef tjáð
skoðanir mínar á þess-
um vettvangi, en meg-
inástæðan fyrir því að
ég tók mér hlé frá því að skrifa við-
horf er sú að mér hefur ekki fund-
ist að neitt það merkilegt hafi verið
að gerast í samtímanum að það
tæki því að stinga niður penna.
Það er hins vegar eitt mál sem hef-
ur um nokkurt skeið valdið mér
hugarangri og nú hef ég komist að
þeirri niðurstöðu að það gengur
ekki lengur að láta kyrrt liggja.
Það er orðið tímabært að upplýsa
lesendur Morgunblaðsins um þá
lygasögu sem sögð hefur verið um
íslensku hænuna, eða landnáms-
hænuna sem sumir vilja kalla svo.
Reglulega birtast í fjölmiðlum
fréttir og myndir af þessum
hænsnastofni og um hann hefur
verið stofnað sérstakt félag, Félag
eigenda og ræktenda landnáms-
hænsna. En hefur einhver sýnt
fram á að þessi hænsnastofn sé
kominn undan þeim hænum sem
landnámsmenn fluttu til landsins?
Ég ætla ekki að draga úr því að
þessar hænur eru fallegar og hægt
er að hafa gaman af þeim ekki síð-
ur en fallegum hundi eða ketti.
Sjálfur kynntist ég þessum pútum
þegar ég var að alast upp. Ég hafði
um tíma það hlutverk að hirða um
nokkrar brúnar og gráar hænur og
tína upp þau örfáu egg sem þær
verptu. Ég hafði nokkurn áhuga á
því að yngja upp stofninn, en það
gekk þó illa því að hænurnar
verptu illa og höfðu meiri áhuga á
að éta en að standa í útungun. Svo
fór að lokum að hænurnar drápust
úr elli ein af annarri og stofninn
varð útdauður. Síðar eignaðist ég
talsvert af ítölskum hvítum hæn-
um. Þær verptu mikið, en voru
ansi litlausar. Fátt var þar um
eftirminnilega karaktera.
Þótt hænsnabúskap mínum sé
löngu lokið hef ég alltaf haft vissan
áhuga á þessari atvinnugrein. Ég
varð því heldur en ekki glaður
þegar ég frétti af því að út væri
komin bókin „Alifuglinn. Saga ali-
fuglaræktar á Íslandi frá landnámi
til okkar daga“. Bókin er eftir
Friðrik G. Olgeirsson sagnfræðing
og er bæði vel unnin og skemmti-
leg.
Í bókinni setur Friðrik fram þá
kenningu að hænsnastofn Íslend-
inga, „landnámshænurnar“, hafi
að mestu dáið út í móðuharðindum
í lok 18. aldar. Hann styður þetta
mörgum sannfærandi rökum.
Hann bendir á að víða drapst stór
hluti bústofnsins beinlínis vegna
afleiðinga eldanna. Til viðbótar olli
hungursneyðin sem fylgdi í kjöl-
farið því að fólk gekk á bústofninn í
örvæntingafullri baráttu við að
halda lífi. En fleira kom til. Korn-
rækt hafði lagst af og kostnaður
fylgdi því að ala hænur svo að þær
verptu eitthvað. Sauðfjárrækt var
talin miklu arðbærari atvinnu-
grein.
Skúli Magnússon landfógeti
fjallaði um hænsnarækt á Íslandi
árið 1785 og sagði: „Tamda fugla,
svo sem gæsir, endur, dúfur og
hænsn, hefur alþýða manna yfir-
leitt ekki; enda þrífast þeir ekki á
vetrum án þess að hafa korn, en
það verða bændur að treina handa
sjálfum sér.“
Friðrik bendir á að á þessum
tíma hafi menn talið miklu skyn-
samlegra að tína egg úr villtum
fugli og veiða æðarfugl og rjúpu en
að ala hænur heima á bæjum og
gefa þeim mat sem mannfólkið
sjálft hafði fulla þörf fyrir að
borða.
Friðrik segir að framan af 19.
öld hafi nánast engin hænsnarækt
verið stunduð á Íslandi. Þegar
þéttbýli fer að myndast á 19. öld
vaknar áhugi á hænsnarækt að
nýju. Framfarasinnaðir Íslending-
ar sem kynnst höfðu erlendum
þjóðum sáu að þar þóttu egg
ómissandi í bakstur á sætabrauði
og þar átu menn fleira en lamba-
kjöt. Menn sem áhuga höfðu á
framförum tóku því til við að flytja
inn hænur. Í upphafi var mest um
hænur í þéttbýlisstöðunum en síð-
an fjölgaði þeim í sveitum landsins.
Friðrik útilokar ekki að á þessum
tíma hafi verið til einhverjar leifar
af gömlum íslenskum hænsna-
stofni þótt hvergi sé hans getið í
rituðum heimildum á þeim tíma.
Hann telur hins vegar að í lok 19.
aldar hafi stofninn verið orðinn
mjög blandaður af innflutningi.
Það styður einnig tilgátu Frið-
riks að í gömlum heimildum kemur
fram að íslenskar hænur voru
mjög smávaxnar, eða litlu stærri
en rjúpur. Þetta kemur raunar
ágætlega heim og saman við það
að þessi stofn sé kominn af norsk-
um smáhænsnastofni. Þær hænur
sem nú eru ræktaðar á Íslandi og
kallaðar landnámshænur eru hins
vegar stórar og greinilegt að í
þeim er lítið eftir af genum þeirra
hæna sem Skallagrímur Kveldúlfs-
son og Hænsn-Þórir fluttu með sér
frá Noregi. Þessar hænur bera
með sér að vera afkomendur
brúnna ítalskra pútna sem fluttar
voru til landsins í lok 19. aldar og í
upphafi þeirrar 20.
Það bendir því allt til að farið
hafi svipað fyrir íslensku land-
námshænunni og íslenska svíninu.
Þessir stofnar urðu útdauða og ef
eitthvað var eftir af þeim við lok
19. aldar sáu kynbætur um að út-
rýma þeim endanlega.
Sumum kann að finnast miður
hvernig fór fyrir landnámshæn-
unum. En var þetta ekki óhjá-
kvæmileg þróun? Menn eru al-
mennt að komast á þá skoðun að
óhjákvæmilegt sé að afnema inn-
flutningsvernd á landbúnaðar-
vörum. Um leið verður að gefa
bændum færi á að flytja til lands-
ins bestu búfjárkyn sem völ er á.
Tæplega ætla menn að krefjast
þess að íslenskir bændur takist á
við erlenda samkeppni en banna
þeim jafnframt að nota þá stofna
sem gefa mest af sér. Hvað ætli
bankarnir segðu ef þeir fengju að
keppa á alþjóðlegum markaði en
það skilyrði fylgdi að þeir mættu
eingöngu nota íslenskar krónur?
Útdauðu
hænurnar
„Tamda fugla, svo sem gæsir, endur,
dúfur og hænsn, hefur alþýða manna yf-
irleitt ekki; enda þrífast þeir ekki á vetr-
um án þess að hafa korn, en það verða
bændur að treina handa sjálfum sér.“
VIÐHORF
Egill Ólafsson
egol@mbl.is
AÐDRAGANDI þess að drengur
breytist í ungling og þar með í mann
með mönnum hefur löngum verið rit-
höfundum hugleikinn. Manndóms-
vígslurnar eru mismunandi en þetta
umbrotatímabil í lífi karlmannsins er
greinilega eitthvað sem höfundum
finnst skipta máli að gera skil. Oftar
en ekki nýtur drengurinn leiðsagnar
einhvers sterks karlmanns sem fer
ótroðnar slóðir í lífinu og kennir
drengnum að gera slíkt hið sama.
Ari Trausti Guðmundsson er við
það heygarðshornið í fyrstu skáld-
sögu sinni, Leiðin að heiman. Sagan
er sögð í fyrstu persónu af tólf ára
dreng sem býr við erfiðar heimilis-
aðstæður í Þingholtunum á sjötta
áratugnum, fær að dvelja sumar-
langt vestur við Breiðafjörð með sér-
vitrum listamanni, kemur í bæinn að
hausti allt annar og betri drengur og
tekst á hendur að leysa vandamál
fjölskyldunnar upp á sitt eindæmi.
Afleiðingarnar af því framtaki eru
óvæntar og ófyrirséðar, en auðvitað
stendur hann frammi fyrir því í
sögulok að vera orðinn
karlmaður og sjálfs sín
herra. Nema hvað.
Þetta er sérstæð
saga þar sem blandað
er saman skálduðum
og raunverulegum per-
sónum, drengurinn
hittir Kjarval, er vinur
Önnu, ekkju Einars
Jónssonar, fær að gjöf
keramikrjúpu frá Guð-
mundi í Listvinahús-
inu, lærir galdra af
Jochum í Skógum
o.s.frv. Allt er þetta
fólk séð með augum
barnsins, dregið mjög
einföldum dráttum og
skiptir litlu máli í þroskasögu hans.
Eiginlega bara „name dropping“
sem segir lesanda ósköp fátt um
þetta fólk. En staðsetur söguna í
tíma og rúmi.
Sögumaðurinn, Ástvin Stefánsson,
er einkennileg blanda barns og full-
orðins manns. Hann er tossi, varla
læs, en slettir samt latínu og hefur
lesið heimsbókmenntir. Hugsanir
hans og athugasemdir rokka milli
þess að vera sjö ára barns og fimm-
tugs karlmanns. Og það er erfitt að
komast inn í sögu sagða í fyrstu per-
sónu af persónu sem maður tekur
ekki gilda. Trúverð-
ugleiki sögumanns
hlýtur að vera lykil-
atriði.
Stíllinn er háður
þessum sömu ann-
mörkum. Einfaldur og
barnslegur á köflum,
einsog vera ber í frá-
sögn barns, en tekur
stundum stökk í loft
upp og verður háfleyg-
ur og hátíðlegur eins og
sunnudagspredikun
sveitaprests og lesand-
inn veit ekki hvaðan á
hann stendur veðrið.
Prófarkalestur er í
ólestri, textinn vaðandi
í ásláttar- og stafsetningarvillum.
Eins og höfundur hafi hlaupið með
bókina í prentsmiðju um leið og hann
setti síðasta punktinn, án þess að
lesa söguna yfir, hvað þá lagfæra
misfellur.
Og manni gremst það. Því þrátt
fyrir augljósa galla er sagan gríp-
andi og sterk og einfaldleiki textans
seiðandi. Og það hefði átt að vera
auðvelt að þétta textann, vinna per-
sónur betur og gera þetta að virki-
lega góðri bók.
Að komast til manns
BÆKUR
Skáldsaga
Ari Trausti Guðmundsson, 272 bls.
Uppheimar 2005
Leiðin að heiman
Friðrika Benónýs
Ari Trausti
Guðmundsson
Í NEW York borg starfrækja systk-
inin Oddný Eir og Uggi Ævarsbörn
sýningarrýmið Dandruff Space and
Shroud. Rýmið er lítið og persónu-
legt: herbergi í íbúð Oddnýjar og
unnusta hennar Páls Ásgeirs
Davíðssonar á Driggs breiðgötu 500
í Brooklyn.
Í kvöld verður haldinn listvið-
burður í rýminu með verki Mar-
grétar H. Blöndal og Roni Horn en
viðburðurinn er sá fjórði í röð sjö
atburða sem dreifast á þetta ár og
það næsta og munu mynda eina
heild í myndarlegri sjö-bóka öskju
sem gefin verður út með vorinu.
Sýningarhald og útgáfustarf
Oddnýjar og Ugga er framhald af
starfsemi útgáfufélagsins Apaflösu
sem til varð kringum útgáfu óvenju-
legrar fimm-hefta bókaröskju með
framlögum fimm listamanna. „Það
er skemmtileg hugmyndafræði að
baki því sem þau eru að gera,“ segir
Margrét Blöndal, nýkomin til lands-
ins frá samsýningu í MAC-safninu í
Santiago í Chile. „Hann er fornleifa-
fræðingur og hún heimspekingur
og rithöfundur og þau vinna með
áhugasvið og þekkingu sína. Sýn-
ingarrýmið er ekki rekið þannig að
listamaður komi og hengi upp verk
sín, heldur fær listamaðurinn að
hrærast í hugmyndafræði systkin-
anna, dvelja í rýminu og allir leggja
eitthvað til málanna.“
Starfseminni í sýningarrýminu
verður kannski best lýst með orðum
staðarhaldara: ímynduð tóft ís-
lenskra selja, beitarhúsa, sæluhúsa,
hofa eða griðastaða útilegumanna
þar sem myndlistarmennirnir hlaða
tóftina merkingu á grundvelli af-
byggingar hennar.
Landslag og hljóð
Roni og Margrét þekkjast frá
fornu fari en þetta er í fyrsta skipti
sem þær koma saman að sýningu:
„Ég átti erindi þarna um í sumar og
setti upp innsetninguna mína. Ég
skildi hana eftir, eins og fyrsta lag-
ið: skildi eftir opnar dyr fyrir Roni
að koma með sín element. Það er
samt ekki þannig að ég hengi upp
myndir og skilji eftir pláss fyrir
hana, heldur vinnum við samhliða
og leggjum báðar að mörkum til
verksins sem verður þá sameigin-
legt – en ekki samsýning.“
Margrét skapaði innsetningu sem
meðal annars samanstendur af
tveimur frauðdýnuskúlptúrum og
plastverki: „Roni gerði síðan hljóð-
mynd inn í rýmið,“ segir Margrét.
„Hún vildi búa til nýtt hljóðum-
hverfi við bíómynd og fá til þess ís-
lenskar raddir. Við Roni sátum heilt
kvöld með Oddnýju við upptöku-
tæki inni í rýminu og reyndum að
endurgera myndina. Innsetning
mín verður eins og landslag en
hljóðverkið er hljóðin inni í lands-
laginu með mismunandi víddum,
hjáleiðum, krókum og kimum.“
Sýningarnar sjö eru liður í svo-
kallaðri Shroud-seríu Dandruffs og
hluti af því ferli er útgáfa margbóka
öskju með bókverkum listamann-
anna sem að sýningarröðinni koma:
„Bókverkin eiga ekki að vera skrá-
setning á sýningunni sjálfri heldur
er hvert rit verk út af fyrir sig: nýtt
rými, umgjörð um innsetningu með
áþekka nálgun.“
Áður hafa sýnt í Dandruff Space
and Shroud þær Guðrún Kristjáns-
dóttir, Hulda Stefánsdóttir og
Hrafnhildur Arnardóttir en Katrín
Sigurðardóttir, Þórdís Aðalsteins-
dóttir og Una Dóra Copley halda
næstu þrjár sýningar.
Sýningarrýmið er opið eftir sam-
komulagi en formlegar opnanir
haldnar aðeins einu sinni. Nánari
upplýsingar má í framtíðinni finna
á www.apaflasa.org, sem enn er í
smíðum.
Griðastaður útilegu-
manna í New York
Eftir Ásgeir Ingvarsson
asgeiri@mbl.is
Svipmynd frá sýningu Margrétar H. Blöndal og Roni Horn.
Roni Horn Margrét H. Blöndal